در شرح و تفسیر این آیه شریفه نیز روایات مختلفى از شیعه و سنّى وجود دارد، که به ذکر چند نمونه آن قناعت مى کنیم:

1 ـ «احمد»، از بزرگان اهل سنّت، در کتابش «فضائل الصّحابة» از سعید بن جبیر، و او از عامر، روایت زیر را نقل کرده است:

لَمّـا نَزَلَتْ «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدةَ فی الْقُرْبى» قـالُوا: یا رَسُولَ اللهِ! مَنْ قَرابَتُکَ؟ مَنْ هؤُلاءُ الَّذینَ وَجَبَتْ عَلَیْنـا مَوَدَّتُهُمْ؟ قـالَ: عَلِىٌّ وَفاطِمَةُ وَابْنـاهُما، وقـالَهـا ثَلاثاً(1)

هنگامى که آیه مودّت بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل شد، مردم از آن حضرت پرسیدند: منظور از اقوام و نزدیکان شما، که در این آیه آمده و مودّت آنها بر ما واجب شده، چه کسانى هستند؟ پیامبر(صلى الله علیه وآله)فرمود: منظور على و فاطمه و حسن و حسین هستند. واین جمله را سه بار تکرار کرد.

از این روایت زیبا چند نکته مهم استفاده مى شود:

اوّل : روایت فوق تصریح مى کند که منظور از قربى اهل بیت پیامبر(صلى الله علیه وآله)است; نه خود پیامبر(صلى الله علیه وآله) ونه اقرباى مسلمانان و نه مطلق کارهاى نیک و قربة الى الله.

علاوه بر این که قربى شامل تمام نزدیکان پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز نیست; بلکه شامل اشخاص خاصّ و معدودى است که نام آنها ذکر شد.

دوم : برداشتى که در نکته اوّل ذکر شد در ذهن اصحاب پیامبر هم بوده است بدین جهت آنان به سراغ احتمالاتى که برخى دانشمندان اهل سنّت مطرح کرده اند نرفتند، بلکه مستقیماً مسأله مودّت و محبّت نزدیکان پیامبر (صلى الله علیه وآله) را فهمیده و مطرح کردند و این را نیز فهمیده بودند که تمام اقوام پیامبر مورد نظر آیه نیست، بدین جهت از پیامبر(صلى الله علیه وآله)مى خواهند که آنها را مشخّص کند.

سوم : اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله) از آیه مودّت وجوب محبّت و مودّت «قربى» را فهمیدند، همانگونه که تمام علماء شیعه و اهل سنّت نیز بر این عقیده هستند و با قطع نظر از تفسیرهایى که براى «قربى» دارند، مودّت و محبّت آنان را واجب مى دانند، امّا باز این سؤال را تکرار مى کنیم که: چرا محبّت اهل بیت پیامبر(صلى الله علیه وآله)واجب شده است؟ آیا این مسأله، مانند بعضى از احکام، که فلسفه آن براى ما روشن نیست، امرى تعبّدى است، یا فلسفه روشن و واضحى دارد؟ و آن این که محبّت، مقدّمه اطاعت و پیروى از آن بزرگان است.

اگر بخواهیم تفسیر صحیحى براى آیه مودّت و سایر آیات مرتبط با آن و روایت بلندى که در تفسیر فخر رازى خواندیم و روایت فوق و روایات دیگرى که خواهد آمد، داشته باشیم باید محبّت را فلسفه ولایت و حکومت و خلافت بدانیم. ولایتى که در ردیف رسالت و همسنگ آن است. تا همان گونه که رسالت بنیان اسلام است، ولایت ادامه آن باشد.

مخصوصاً اگر به این نکته توجّه کنیم که با وجود اقوام و بستگان فراوان براى پیامبر(صلى الله علیه وآله) نظیر عبّاس بن عبدالمطّلب وفرزندانش، فرزندان دیگر ابوطالب، سایر فرزندان عبدالمطّلب و نوه هاى او بقیّه اقوام پیامبر(صلى الله علیه وآله)، آن حضرت فقط انگشت روى فاطمه و على و حسن و حسین مى نهد، این قرینه محکمى است که منظور ولایت و امامت است و اگر محبّت عادى بوده است، مودّت تمام اقوام پیامبر لازم بود.

2 ـ مرحوم طبرسى در مجمع البیان از حاکم حسکانى در شواهد التّنزیل به نقل از ابوامامه باهلى روایت زیر را، که ریشه هاى دعاى ندبه در آن دیده مى شود، از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل مى کند:

إِنَّ اللهَ تَعـالى خَلَقَ الاَنْبیـاءَ مِنْ أَشْجـار شَتّى وَخَلَقَ أَنَا وَعَلِیّاً مِنْ شَجَرَة واحِدَة فَاَنَا أَصْلُها وَعَلِیٌ فَرْعُها وَفـاطِمَةُ لِقاحُها وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ ثِمـارُهـا وَأَشْیاعُنـا أَوْراقُهـا، فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْن مِنْ أَغْصانِهـا نَجـا وَمَنْ زاغَ عَنهـا هَوى وَلَوْ أَنَّ عبداً عَبَدَ اللهَ بَیْنَ الصَّفـا وَالْمَرْوَةِ اَلْفَ عـام ثُمَّ اَلْفَ عـام ثُمَّ اَلْفَ عـام حَتَّى یَصیرَ کَالشَّنِّ الْبـالی(2) ثُمَّ لَمْ یُدْرِکْ مَحَبَّتَنـا کَبَّهُ اللهُ عَلى مِنْخَرَیْهِ فِی النّـارِ ثُمَّ تَلا: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى»

خداوند ریشه هاى پیامبران را از هم جدا آفرید، ولى من (پیامبر اسلام) و على از یک ریشه و یک درخت هستیم، من ریشه این درخت و على به منزله شاخه هاى آن است، و فاطمه جنبه تلقیح و نطفه بندى آن را دارد و حسن و حسین میوه هاى این درخت پربرکت، و شیعیان ما هم به منزله برگهاى این درخت مى باشند. اگر بنده اى از بندگان ما در بین صفا و مروه هزار سال عبادت کند، و دوباره هزار سال دیگر عبادت کند و در مرحله سوم نیز هزار سال عبادت کند (یعنى در مجموع سه هزار سال عبادت کند) بگونه اى که همچون مشک کهنه خشکیده اى شود، ولى محبّت و مودّت ما را درک نکند (این عبادتها هیچ سودى براى او ندارد، بلکه) خداوند او را به رو در آتش جهنّم مى اندازد! سپس پیامبر آیه مودّت را تلاوت فرمودند.(3)

در این روایت شریف نیز نکاتى به چشم مى خورد:

اوّل : این روایت نیز صریحاً «مودّت قربى» را به مودّت اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) تفسیر مى کند و با تعبیرات تکاندهنده اى که در آن است بخوبى دلالت مى کند که این محبّت یک محبّت ساده و معمولى نیست، بلکه محبّتى است که ولایت و خلافت ثمره آن مى باشد.

دوم : روایت زیباى فوق در حقیقت به نوعى ترسیم آیه شریفه «شجره طیّبه»(4)است، یکى از تفاسیر آن آیه شریفه، شبیه چیزى است که در این روایت آمده است.

سوم : برگ درخت وظیفه حفظ و حراست میوه ها را دارد، اگر درختى برگ نداشته باشد، میوه هاى آن در مقابل تابش آفتاب و سایر آفات نابود مى شوند.

وظیفه شیعه، که طبق روایت فوق، شاخ و برگهاى آن شجره مبارکه است، حفظ و حراست از میوه هاى درخت فوق، که همان امامت و ولایت و رهبرى است، مى باشد

چهارم : از روایت استفاده مى شود که عبادت در بین صفا و مروه ویژگى خاصّى دارد، که سایر نقاط مسجد الحرام ندارد، ولى حتّى عبادت در آن نقطه مقدّس نیز بدون ولایت ارزشى ندارد!

پنجم : باز هم تکرار مى کنیم که اگر محبّت مطرح شده در این حدیث و سایر روایات مشابه، یک محبّت عادى باشد، هاله اى از ابهام تمام این احادیث را در بر مى گیرد; ولى اگر آن را به ولایت و امامت تفسیر کنیم، معناى آن بسیار روشن مى شود.

3 ـ آقاى سیوطى در «الدّرّ المنثور» روایت معروفى از امام سجّاد نقل مى کند: «هنگامى که اسیران کربلا را به شام آوردند یک نفر از شامیان، که تحت تأثیر تبلیغات شدید معاویه و دستگاه حکومتى او قرار گرفته بود، خطاب به امام چهارم، علىّ ابن الحسین(علیه السلام)، عرض کرد:

«خدا را شکر که شما را رسوا کرد و دروغتان را آشکار نمود!»

هر چند این سخن، جسارتى بسیار زشت بود، ولى امام مى داند که او مقهور تبلیغات مسموم بنى امیّه گشته و نیاز به هدایت و کمک دارد، بدین جهت بدون عصبانیّت و با نرمى از او پرسید:

ـ آیا قرآن مى خوانى؟

ـ آرى، چرا نخوانم؟

ـ آیا ما را مى شناسى؟

ـ شما کیستید؟

ـ آیا این آیه شریفه «قُلْ لا اَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى» را تلاوت کرده اى؟

ـ آرى، این آیه، مودّت خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله) را لازم و واجب مى شمرد; ولى چه ربطى به شما دارد؟

ـ قربى و خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله) ما هستیم!

وقتى پیرمرد شامى این مطلب را شنید، بسیار منقلب شد و با پشیمانى فراوان توبه کرد.(5)

مجموعه این قرائن و شواهد، نشان مى دهد که محبّت و مودّت مطرح شده در آیه مودّت و روایات مذکور، یک محبّت عادى و معمولى نیست.

1 . احقاق الحق، جلد 3، صفحه 2. این روایت در الدّرّ المنثور، جلد 6، صفحه 7، نیز نقل شده است.

2 . «شَنّ» در لغت عرب به معناى مشک کهنه است، عرب به تمام ظرفهایى که از چرم ساخته مى شود «شن» مى گوید، ولى خصوص مشک کهنه را نیز «شن» مى گوید. و«البالى» نیز به معناى کهنه است، بنابر این جمله «الشن البالى» به معناى مشک بسیار کهنه است. منظور از این جمله این است که فرد مورد بحث بر اثر عبادت وطول عمر آن قدر پیر و ناتوان شده که همچون مشک خشکیده کهنه بى آب گردیده است.

3 . مجمع البیان، جلد 9، صفحه 28.

4 - سوره ابراهیم، آیه24.

5 . الدّرّ المنثور، جلد 6، صفحه 7.