آنچه در آیه مذکور قابل توجّه و جاى بحث و بررسى دارد این که: منظور از «صالح المؤمنین» کیست؟ آیا شخص خاصّى مراد است، یا این تعبیر شامل تمام مؤمنان صالح العمل مى شود؟

بدون شک «صالح المؤمنین» به حسب ظاهر معنى وسیعى دارد، که همه مؤمنان صالح و باتقوا و کامل الایمان را شامل مى شود; هر چند کلمه «صالح» در این جا مفرد است، نه جمع; ولى چون معنى جنسى دارد از آن عمومیّت استفاده مى شود. امّا بى تردید «صالح المؤمنین» مصداق أتمّ و اکملى نیز دارد و از روایات متعدّدى استفاده مى شود که آن فرد کامل «امیرمؤمنان علىّ بن ابى طالب (علیه السلام)» است. این مطلب را بسیارى از علماى اهل سنّت نیز در کتاب هاى خود نقل کرده اند. از جمله:

1 ـ علاّمه ثعلبى(1)

2 ـ علاّمه گنجى در کفایة الطّالب(2)

3 ـ ابوحیان اندلسى(3)

4 ـ سبط ابن جوزى(4)

5 ـ سیوطى در الدّرّالمنثور(5)

6 ـ آلوسى در روح المعانى(6)

7 ـ حاکم حسکانى در شواهد التّنزیل(7)

8 ـ علاّمه برسویى در روح البیان(8)

9 ـ ابن حجر در الصّواعق(9)

10 ـ علاء الدّین متّقى در کنز العّمال(10)

تنها حاکم حسکانى حنفى در ذیل این آیه شریفه «هیجده حدیث» از طرق مختلف نقل مى کند که منظور از «صالح المؤمنین» «علىّ بن ابى طالب» است. به سه حدیث از آن روایات توجّه کنید:

1 ـ اسماء بنت عمیس مى گوید: از پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) شنیدم که مى فرمود:

صالِحُ الْمُؤْمِنینَ عَلِىُّ بْنُ اَبیطالِب(11);

صالح المؤمنین على بن ابى طالب است.

2 ـ ابن عبّاس به نقل از پیامبر خدا (صلى الله علیه وآله وسلم)مى گوید: آن حضرت درباره على بن ابى طالب (علیه السلام)فرمود:

هُوَ صالِحُ الْمُؤْمِنینَ(12); او است صالح المؤمنین.

3 ـ عمّار یاسر مى گوید از على (علیه السلام)شنیدم که مى فرمود: پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم) مرا فراخواند و فرمود:

اَلا اُبَشِّرُکَ؟ قُلْتُ: بَلى یا رَسُولَ اللهِ وَ مازِلْتَ مُبَشِّراً بِالْخَیْرِ! قالَ: قَدْ اَنْزَلَ اللهُ فیکَ قُرْآناً. قُلْتُ: وَ ما هُوَ یا رَسُولَ اللهِ؟ قالَ: قُرِنْتَ بِجَبْرَئیلِ ثُمَّ قَرَءَ: وَ جِبریلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنینَ ...(13)

آیا تو را بشارت دهم؟ عرض کردم: آرى اى رسول خدا، تو همیشه بشارت دهنده به خیر بوده اى! فرمود: خداوند درباره تو آیه اى نازل کرده است. عرض کردم: کدام آیه؟ فرمود: تو قرین و همردیف جبرئیل شده اى (آرى خداوند تو را قرین او ساخته) سپس خواند : «وَ جِبریلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنینَ...»

کوتاه سخن این که احادیث در این زمینه فراوان است. مفسّر معروف «بحرانى» در تفسیر «برهان» بعد از ذکر روایتى در این زمینه، از محمّد بن عبّاس نقل مى کند که او 52 حدیث در این موضوع از طریق شیعه و اهل سنّت جمع آورى کرده است، سپس به نقل قسمتى از آن احادیث مى پردازد!(14)

نتیجه این که، بعد از خداوند و جبرئیل امین، برترین یار و یاور پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم)در تمام طول عمر، علىّ ابن ابى طالب (علیه السلام) بود. بنابراین، چه کسى جز او مى تواند شایسته خلافت و جانشینى پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم)باشد؟ آیا این روایات دلیل بر این نیست که او افضل امّت و برترین خلق بعد از پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم)بوده است؟ اگر چنین است، و خداوند بخواهد شخصى را به عنوان جانشین پیامبرش نصب کند، آیا حکمت او اجازه مى دهد با وجود على (علیه السلام)شخص دیگرى نصب شود! و اگر مردم و عقلا بخواهند شخصى را براى این منظور مهمّ انتخاب کنند، آیا عقل و خرد آن ها اجازه مى دهد با وجود شخصى که بعد از خداوند و جبرئیل، برترین یار و ناصر پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم)بوده است، به سراغ دیگرى بروند و او را برگزینند؟ آرى، على (علیه السلام)در دوران حیات پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم) دوش به دوش آن حضرت در تمام صحنه هاى زندگى یار و یاور رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) بود، و از همه کس براى جانشینى شایسته تر است.

1 . العمدة لابن بطریق، صفحه 152 (به نقل از احقاق الحق، جلد 3، صفحه 311).

2 . کفایة الطّالب، صفحه 53 (به نقل از احقاق الحق، جلد 3، صفحه 311).

3 . البحر المحیط، جلد 8، صفحه 291 (به نقل از احقاق الحق، جلد 3، صفحه 312).

4 . التّذکرة، صفحه 267 (به نقل از احقاق الحق، جلد 3، صفحه 312).

5 . الدّرّالمنثور، جلد 6، صفحه 244 (به نقل از احقاق الحق، جلد 3، صفحه 313).

6 . روح المعانى، جلد 28، صفحه 135 (به نقل از احقاق الحق، جلد 3، صفحه 314).

7 . شواهد التّنزیل، جلد 2، صفحه 254 به بعد.

8 . روح البیان، جلد 10، صفحه 53 .

9 . به نقل از پیام قرآن، جلد 9، صفحه 299.

10 . همان .

11 . شواهد التّنزیل، جلد 2، صفحه 256، حدیث 982.

12 . شواهد التّنزیل، جلد 2، صفحه 258، حدیث 987.

13 . شواهد التّنزیل، جلد 2، صفحه 259، حدیث 989.

14 . تفسیر برهان، جلد 4، صفحه 353.