اشاعره، که یکى از مذاهب اهل سنّت هستند، از آن جا که نتوانستند توحید افعالى را حل کنند و تفسیر صحیحى از آن ارائه دهند، معتقد به جبر شده اند و انسان ها را بى اراده و بدون اختیار معرّفى نموده اند! آن ها تصوّر کرده اند که اگر انسان در کارهایش مختار باشد، این تفکّر باعث شرک در شاخه توحید افعالى مى شود. در حالى که عقیده آن ها، یعنى جبر، تمام دستگاه نبوّت، قیامت، عبادت و امامت را زیر سؤال مى برد!
راستى اگر انسان فاقد اراده است و در افعال و کردار خویش مجبور مى باشد، سؤال و جواب روز قیامت چه معنى دارد؟
مجازات گنهکاران و پاداش به بندگان خوب خدا، چه توجیهى دارد؟ زیرا نه گنهکار در گناهش اختیار داشته و نه مطیع، با اراده عبادت کرده است، پس نه این مستحقّ پاداش است و نه آن استحقاق عقوبت دارد! اگر جبر را بپذیریم هیچ دادگاهى نباید مجرمى را محاکمه کند; زیرا در ارتکاب جرم از خود اختیارى نداشته است.
آیا شما مى توانید آتش را به جرم سوزانیدن یک انسان بى گناه محاکمه کنید؟
آیا مى توانید آب دریا را به جرم خفه کردن یک انسان بى گناه محاکمه کنید؟
آیا مى توان برق را به جرم کشتن بى گناهى محاکمه کرد؟
مسلّماً جواب همه این سؤالات منفى است و چنین محاکمه هایى خنده دار خواهد بود. انسانِ مجبورِ بى اراده نیز شبیه آب و آتش و برق است و جرائم او قابل محاکمه نیست.
جالب این که طرفداران این نظریّه در مقام عمل برخلاف عقیده خود عمل مى کنند، اگر کسى به آن ها سیلى بزند اعتراض مى کنند، اگر سارقى به منزل آن ها دستبرد بزند از او شکایت مى نمایند، در حالى که اگر انسان ها فاقد اراده هستند، نباید به کسى اعتراض کرد و از شخصى شکایت نمود. و این تضادّ مهمّى بین گفتار و عمل قائلین به مذهب جبر است.
خوانندگان عزیز شاید تصوّر کنند که این مطالب صرفاً یک نظریّه است و طرفدار واقعى ندارد، ولى متأسّفانه باید اعلام کنیم که عدّه اى بطور جدّى از این نظریّه باطل دفاع مى کنند و در دفاع از آن، کتاب هاى مختلفى نوشته اند و چنین انسان هایى وجود دارند.
آرى، این افراد چون نتوانستند توحید افعالى را خوب تفسیر کنند رو به جبر آورده و فراموش کردند که اختیار و اراده انسان را نیز خداوند به او داده است و اگر بگوییم انسان اختیار و اراده دارد و بر آن اساس کارهایى انجام مى دهد همه به خداوند بازمى گردد و هیچ ضررى به توحید افعالى نمى زند.
اشاعره و معتقدان به جبر، حتّى منکر عالَم أسباب شده اند. آن ها مى گویند: «آتش نمى سوزاند، بلکه این خداوند است که مى سوزاند!» همچنین معتقدند که: «سنگ شیشه را نمى شکند، بلکه همین که سنگ به نزدیک شیشه مى رسد، خداوند شیشه را مى شکند». آرى آن ها این امور روشن و بدیهى را در سایه تفسیر غلطى که از توحید افعالى داشته اند، منکر شده اند. بنابراین توحید افعالى هیچ منافاتى با اختیار و اراده انسان و همچنین با عالَم أسباب ندارد، چون اراده و سببیّت، همه کار خداست. خداوند به انسان قدرت و قوّت و عقل و اختیار و اراده و انتخاب داده است و چون همه این ها از ناحیه اوست، پس همه کارها را خداوند انجام مى دهد; هر چند انسان در مقابل آنچه انتخاب مى کند مسؤول است.
براى روشن تر شدن مطلب به این مثال توجّه کنید: پدرى، پولى در اختیار فرزندش قرار مى دهد تا خرج زندگى اش کند; امّا پدر در کنار اوست، هر لحظه بخواهد پول را پس مى گیرد. در این جا پول متعلّق به پدر است; هر چند فرزند در مقابل خریدى که انجام مى دهد و مصرفى که مى کند مسؤول است.
نتیجه این که، توحید افعالى هیچ منافاتى با اختیار و اراده انسان ندارد و نباید آن را به صورت افراطى و شرک آلود معرّفى کرد.
