در سوره «حجّ»، سخن از غم و اندوه دامنه دار براي دوزخيان است كه از آلام روحى آنها حكايت مى كند: «هر زمان اراده كنند از غم و اندوه هاى دوزخ خارج شوند آنها را به آن باز مى گردانند و [به آنها گفته مى شود] بچشيد عذاب سوزان را». هنگامى كه دوزخيان بخواهند از اين غم و اندوهِ جانكاه، رهايى يابند و به اطراف دوزخ نزديك شوند مأموران دوزخ با تازيانه ها يا گرزهاى آتشين آنها را باز مى گردانند.

امام(ع) پس از دریافت گزارشی درباره تخلّف یکی از فرماندارانشان، در نامه اى وی را سرزنش کرده و بازخواست نموده و فرمودند: «كارى از تو به من گزارش داده شده كه اگر انجام داده باشى پروردگارت را به خشم آورده اى و پيشوايت را عصيان كرده اى و امانت خود را به رسوايى كشيده اى. به من خبر داده اند كه تو زمين هاى آباد را ويران كرده اى و آنچه از بيت المال در زير دست تو بوده است را به خيانت برگرفته و خورده اى. بنابراين حساب خويش را براى من بفرست و بدان كه حساب خداوند از حساب مردم سخت تر و برتر است».

امام علی(ع) در راستای رفع مزاحمت برخی دوستان می فرماید: «برادرت را با نيكى كردن به او سرزنش كن و شر وى را از راه بخشش دور ساز». از این رو امام(ع) پس از جنگ جمل نه انتقامى از آتش افروزان جنگ جمل گرفت و نه اموال آنها را به غنيمت برداشت؛ بلكه فرمان عفو صادر فرمود و همسر پيامبر(ص) را كه آتش افروز اصلى جنگ بود با احترام كامل به مدينه باز گرداند. از سویی رفتار پیامبر(ص) پس از فتح مکه نيز الگوی روشنی بر این مطلب است. در سیره آن حضرت نقل شده: «بدى را به بدى جزا نمى داد؛ بلكه مى بخشيد و صرف نظر مى كرد».

امام علی(ع) هنگام ملاقات با «عاصم بن زیاد» که رهبانیت اختیار کرده و از دنیا کناره گرفته بود، فرمود: «این کار دشمنی با خود و خانواده ات است؛ علاوه بر اینکه مخالف دستورات خداوند نیز می باشد. و اینکه می بینی من در خوراک و پوشاک بر خود سخت می گیرم، به دلیل جایگاه امامت و رهبری است. زیرا خداوند به پیشوایان عادل دستور داده است که همچون افراد فقیر زندگى كنند تا فقر موجب طغيان و سركشى آنها در برابر فرمان خدا نشود».

امام علی(ع) در نامه 37 نهج البلاغه معاويه را سرزنش مى كند و عوامل انحراف او را در چهار چيز خلاصه مى كند: 1- پيروى از هوا و هوس. 2- متابعت از عوامل ضلالت و سرگردانى. 3- چشم فرو بستن بر واقعيّت ها (گذشته درخشان و ويژگى هاى منحصر به فرد امام(ع) در اسلام و پیشینه تاریک معاویه و پدر و مادرش). 4- شكستن عهد و پيمان هاى الهى.

ایشان می فرماید: «تو [اي عمروعاص] دين خود را تابع كسى قرار داده اى كه گمراهيش آشكار و پرده حيايش دريده و به افراد با شخصيت در مجلسش توهين مى كند و عاقل را با معاشرت خود سفيه مى سازد. تو قدم در جاى قدم هاى او گذاشتى و بخشش او را خواستار شدى، همچون سگى كه به دنبال شير درنده اى برود و به چنگالش متوسل شود و منتظر پس مانده هاى شكارش باشد كه به سويش افكنده شود. تو با اين كار دنيا و آخرتت را تباه كردى. اگر طرفدار حق بودى، به آنچه مى خواستى مى رسيدى».

 بسیاری از آیات قرآن دعوت به تفکّر و سرزنش عدم تفکّر است. قرآن گاه مى فرمايد: «أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ»؛ و گاه بعد از تبيين آيات مختلف الهى اعم از تكوينى و تشريعى مى فرمايد: «اينها به خاطر آن است كه شايد انديشه كنند»؛ و گاه مى گويد: «أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا»؛ (آيا آنها فكر و انديشه خود را به کار نينداختند؟)، که همه اين تعبيرات دعوتى است به «لزوم انديشه» و لزوم انديشه دليلى است بر امكان شناخت.

«نَفس» به گفته راغب، لسان العرب، قاموس، كتاب العين و ديگران به معناى «روح» است كه مركز ادراكات انسان مى باشد. در قرآن مجيد مراحلى براى «نفس» ذكر شده مانند: «نفس اماره،»؛ «نفس لوامة»؛ و «نفس مطمئنه».

خداوند از عيب جوئى و سرزنش و با نام زشت صدا زدن، که موجب عداوت و دشمنى در صفوف مسلمين می شود نهی کرده است و به دارندگان این صفات وعده عذاب داده است، قرآن در این زمینه می فرماید: «وَ لاَتَنَابَزُوا بِالاَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الاِيمَانِ». همینطور از مسخره کردن نیز نهی کرده و می فرماید: «لايَسْخَر قَومٌ مِنْ قَومٍ». امام علي(ع) نیز در فرازي از خطبه متقين مي فرمايد: «پرهيزکار، لقب زشت روى كسى نمى گذارد».

لغويّين در تفسير كلمه «تعزير» سه گروه اند؛ برخی همچون «راغب» می گویند این کلمه چند معنی دارد که همه به یکی بر می گردد و آن «نصرت همراه با احترام» است. برخی همچون «علاّمه مصطفوى» می گویند فقط یک معنی دارد و آن «دفاع به همراه تقويت نمودن است». و برخی هم مانند «ابن فارس» می گویند چند معنی مستقل دارد از جمله «بزرگداشت» و «تأديب» و ...