خداوند در قرآن ضمن معرفى گروهى از بدترين افراد انسان ها درباره علت جهنمي شدن آنها مى فرمايد: «ما بسيارى از جن و انس را براى دوزخ آفريديم، آنها دل هایی دارند كه با آن چيزى درك نمى كنند و چشمانى دارند كه با آنها نمى بينند ... آنها همان غافلانند». در اين آيه عامل نهايى بدبختى اين گروه دوزخى را «غفلت» شمرده است. غفلتى كه از ترك انديشه و نداشتن چشم باز و گوش شنوا حاصل شده و انسان را به مرحله اى حتّى فروتر از چهارپايان سقوط مى دهد.

درجات «توکل» از دیدگاه بزرگان اخلاق عبارتند از اينكه نخست اعتماد انسان نسبت به خداوند مانند كسى باشد كه وكيل دلسوزى دارد بى آنكه اصالت و استقلال خود را فراموش كرده باشد. دوّم اينكه حال او در وابستگى به لطف پروردگار مانند حال كودك نسبت به مادر باشد، در اين حالت انسان غرق عنايات حق است و جز او كسى را نمى ‏بيند. مرحله سوّم كه از اين هم بالاتر است اين است كه در برابر خدا هيچ گونه اراده‏ اى از خود نداشته باشد هر چه او بخواهد همان مطلوب اوست و هر چه او نخواهد مورد بى اعتنايى او باشد.

امام سجاد(ع) فرمود: در سختی های روز عاشورا، اصحاب ديدند، امام و ياران خاصّش، چهره هاشان درخشان و دلهايشان هر لحظه مطمئن تر مى شد و برخى به برخى ديگر مى گفتند: به آنان بنگريد كه از مرگ باكى ندارند. در اين هنگام امام(ع) فرمود:«اى بزرگ زادگان! شكيبا باشيد. مرگ فقط پلى است كه شما را از سختى ها به بهشت پهناور برساند!». در واقع لبخند زدن بر مرگ در آخرين لحظات زندگى، تنها براى كسانى ميسّر است كه شوق ديدار يار تمام وجودشان را پركرده، و دنيا را همانند زندان و قفسى مى دانند.

«نَفس» به گفته راغب، لسان العرب، قاموس، كتاب العين و ديگران به معناى «روح» است كه مركز ادراكات انسان مى باشد. در قرآن مجيد مراحلى براى «نفس» ذكر شده مانند: «نفس اماره،»؛ «نفس لوامة»؛ و «نفس مطمئنه».

مهمترین دلیل برای لزوم تحقیق در عقاید دینی دلیل عقلی است. انسان به دلیل قاعده «دفع ضرر محتمل»، باید به دنبال شناخت جهان و تکلیف خود در این مجموعه هستی باشد. ضمن اینکه در تقلید اگر دلیلی برای ترجیح یک عقیده بر سایر عقاید نداشته باشیم ترجیح بلا مرجح پیش می آید. علاوه بر این اعتماد به قرآن و سخن پیامبران و علما و... فرع بر حجیت آنهاست که با تحقیق حاصل می شود و گرنه دور و تسلسل پیش خواهد آمد. آیات قرآن نیز تقلید در عقاید را نکوهش کرده است.

«نفوس انسانى» به سه گروه تقسيم مى شود: گروهى كاملا «ظلمانى» است كه حتی ارزش سوگند الهی را ندارد. نفوس ديگرى «نيمه نورانى» است كه بر اثر نور ايمان بيدار مى گردد و به ملامت خويش مى پردازد و آن را «نفس لوّامه» گويند. و گروه دیگر نفوسى است كه از مرحله لوّامه گذشته به مرحله اطمينان و آرامش رسيده است.

در جنگ بدر تعدادی از فرشتگان برای دلگرمی مومنان فرود آمدند ولی وارد جنگ نشدند، زیرا: اوّلاً: خداوند می فرماید: اینها تمام براى اطمینان قلب شما بوده است. ثانیاً: اگر بنا شود فرشتگان، شجاعانه سربازان دشمن را به خاک افکنده باشند، چه فضیلتى براى مجاهدین «بدر» باقى خواهد ماند؟
 

أخبتوا در این آیه معانی مختلفی دارد، از جمله: 1 ـ مؤمنان راستین در برابر خداوند خاضع اند .2-  آنها در برابر فرمان پروردگارشان تسلیم اند. 3- آنها به وعده هاى خداوند اطمینان دارند و ... که همه این معانی اشاره به عالى ترین صفات انسانى مؤمنان دارد.