اينكه بعضي ها خلودِ كافران در دوزخ را «خلود نوعى» دانسته اند، با آيات خلود و جاودانگى عذاب كفّار سازگار نيست؛ چراكه ظهور يا صريح اين آيات، «خلود شخصى» است و پناه بردن آنها به اين گونه توجيهات به خاطر ناتواني در حل مشكلات بحث خلود است.

اين پندار كه دوزخیان پس از مدتی به عذاب جهنّم عادت می کنند با هيچ يك از آيات خلود و جاودانگى عذاب سازگار نيست؛ چراكه به تصريح بعضي از آيات قرآن هر زمان پوست هاى تن آنها از بين برود خداوند آنها را به پوست هاي نوينى تبديل مى كند تا عذاب الهى را بچشند! و اصولا تهديد به خلود در آتش، تهديد به عذاب دائم است و اگر مبدّل به نعمت جاودانى گردد ديگر تهديدآميز نيست.

اولين برخورد خداوند در قیامت با تمسخر کنندگان مؤمنین، تحقير كردن آنهاست؛ چراكه اين تحقير در حقيقت تجسّمى از اعمال خودشان است. «قرآن» درباره ملامت، سرزنش و تحقير دوزخيان از سوى خازن دوزخ و مأموران عذاب مي فرمايد: «دوزخيان به خازنان جهنّم مى گويند از پروردگارتان بخواهيد [لااقل] يك روز عذاب را از ما بردارند * آنها مى گويند: آيا پيامبرانتان با دلائل روشن به سراغ شما نيامدند؟! مى گويند: بلى [آمدند] مى گويند: پس هر چه مى خواهيد دعا كنيد كه به اجابت نمى رسد».

از ويژگي هاي دوزخ، جاودانه بودن عذاب در آن است. «قرآن» در آيات متعددي به اين مسئله اشاره كرده از جمله مي فرمايد: «كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند، اهل آتشند و در آن خلود دارند». در بعضى از آيات «قرآن» به دنبال واژه «خلود» تعبير به «ابديت» شده كه تأكيد مجددى براى آن محسوب مى شود. در آيه ديگر مسئله ابديت عذاب دوزخ براى گروهى از دوزخيان با تعبير ديگرى كه توأم با صراحت بيشترى است منعكس شده است: «اما آنها كه شقاوتمند شدند در آتش [دوزخند] و براى آنها زفير و شهيق [ناله هاى طولانى] است، هميشه در آن خواهند ماند تا آسمان و زمين برپاست».

درباره خلود مرتكبان كبيره در آتش دوزخ دو نظر وجود دارد: 1. «وعيديه» گروهى از خوارجند كه معتقدند: هر گناه كبيره اي موجب كفر شده و باعث خلود در آتش مي شود. 2. اماميه و گروه كثيرى از معتزله و اشاعره معتقدند كه عذاب آنها سرانجام پايان مي پذيرد و آيات مربوط به عذاب جاودانِ مرتكبان كبيره ناظر به كسانى است كه گناهانشان منتهى به كفر و انكار مبدأ يا معاد يا نبوّت يا ضروريات دين شود. اضافه بر همه اينها آيه «اِنَّ اللهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ» دليل روشنى است بر اينكه از ميان همه گنهكاران تنها مشركان هستند كه قابل بخشش نيستند و در جهنّم خلود دارند.

اگر سؤال شود كه عذاب هاي ابدي با جسم فناپذير انسان چگونه سازگار است؟ بايد گفت كه پاسخ آن پيچيده نيست؛ چون هيچ چيز در عالم جز ذات پاك خدا بالذّات ابدى نمى باشد؛ بلكه همه در ذات خود - جز خداوند سبحان - فانى اند و بقاء تنها سزاوار ذات پاك اوست؛ ولى اين مانع از آن نخواهد بود كه موجودات امكانى، بالغير ابدى باشند؛ يعنى خداوند دائماً به آنها امداد هستى برساند و هر زمان فرسودگى يابند آنها را بازسازى و نوسازى كند و به تعبير فلسفى «امكان بالذّات» منافاتى با «وجوب بالغير» ندارد.

شدّت و تنوّع و طول مدت مجازات هاى دردناك الهی اين سؤال را مطرح مى كند كه اين عذاب هاى شديد از يك سو چگونه با لطف الهى سازگار است؟ و از سوى ديگر چگونه با اعمال دوزخيان تناسب دارد؟ ولى اين عذاب ها غالباً تجسّمى است از اعمال انسان ها و محصول و نتيجه آن است و نمونه هاى آن را در اين جهان مى بينيم؛ افرادى هستند كه براى يك لذّت خيالى چند روزه، گرفتار اعتيادهاى خطرناك و طولانی مدت مى شوند. آيا مى توان گفت: چرا محصول آن اعتياد یا اين انحراف اين قدر شديد و دردناك و طولانى است و ميان آنها تناسب منطقى وجود ندارد؟!

خداوند در سوره «حجّ» مى فرمايد: «كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند، عذابى خوار كننده براى آنها خواهد بود». قرآن نمي گويد كه اين عذاب چگونه دوزخيان را به ذلّت مى كشاند؟ بلكه با اشاره اى كلّى آمده است تا بسيارى از جنبه هاى تحقيرآميز عذاب هاى دوزخ را شامل شود. در اين صورت، مستكبران گردنكش به پايين ترين مرحله ذلّت كشيده مي شوند. به هر حال عذاب هاى دوزخ آميخته با انواع اهانت ها و مايه آزار جان است و اين تجسّمى است از تحقيرها و اهانت ها كه نسبت به انبياء الهى، مؤمنان پاكدل و مستضعفان باايمان داشتند.

خداوند در سوره «آل عمران» درباره وعده عذاب ظالمان در قيامت مى فرمايد: آنها مى گويند: «پروردگارا! هر كه را تو [به سبب اعمالش] به آتش افكنى، رسوا ساخته اى و براى ظالمان ياورى نيست». لحن اين آيه نشان مى دهد كه مجازات هاى روحانى قيامت، دردناكتر است؛ چرا كه «اولوا الألباب» به پيشگاه خداوند گويند كسانى را كه در دوزخ وارد كنى رسوايشان كرده اى، اشاره به اينكه بالاتر از آتش دوزخ، همان رسوايى است. جمله «وَ ما لِلظَّالِمينَ مِنْ اَنْصار» تاكيد دارد كه آنچه مى كشند به خاطر ظلمشان است و طبيعى است كه آنها در آنجا رسوا شوند و ياورى نداشته باشند.

در سوره «حجّ»، سخن از غم و اندوه دامنه دار براي دوزخيان است كه از آلام روحى آنها حكايت مى كند: «هر زمان اراده كنند از غم و اندوه هاى دوزخ خارج شوند آنها را به آن باز مى گردانند و [به آنها گفته مى شود] بچشيد عذاب سوزان را». هنگامى كه دوزخيان بخواهند از اين غم و اندوهِ جانكاه، رهايى يابند و به اطراف دوزخ نزديك شوند مأموران دوزخ با تازيانه ها يا گرزهاى آتشين آنها را باز مى گردانند.