پاسخ اجمالی:
در قرآن و روايات، براى تلاوت و بهره گيرى از آيات آن، آداب و شرايطى بيان شده است. در قرآن كريم آمده: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً؛ و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان». پيامبر گرامى (ص) مى فرمايد: «براى هر چيزى زيورى است و زيور قرآن صداى خوب است». همچنین بدون ادب باطنى حق قرائت قرآن، اداء نخواهد شد. لذا امام صادق (ص) فرمود: «كسى كه قرآن را بخواند، و خاضع براى خدا نشود، و قلب او رقيق نگردد، و لباس حزن و ترس در درونش نپوشد، پس عظمت خداوندى را سبك شمرده است ... پس نظر كن چگونه كتاب پروردگارت و منشور ولايتت را تلاوت مى كنى، و چگونه به اوامر و نواهى او جواب مى گوئى، و چگونه امتثال حدود او مى كنى ... و نزد وعده ها و وعيدها (عذابهاى وعده داده شده) توقف كن، و در مثالها و مواعظ او تفكّر كن».
پاسخ تفصیلی:
بهره گيرى از كتاب بزرگى همچون قرآن، نياز به آداب دارد. به همين دليل در قرآن و روايات، براى تلاوت و بهره گيرى از آيات آن، آداب و شرايطى بيان شده است که در دو بخش آداب ظاهری و باطنی قابل بررسی است:
ادب ظاهرى
در قرآن كريم آمده: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً؛[1] و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان».
در جاى ديگر مى فرمايد: «وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ؛[2] هنگامى كه قرآن خوانده مى شود گوش فرا دهيد و خاموش باشيد تا مشمول رحمت حق شويد».
پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «لِكُلِّ شَيْءٍ حِلْيَةٌ وَ حِلْيَةُ الْقُرْآنِ الصَّوْتُ الْحَسَنُ؛[3] براى هر چيزى زيورى است و زيور قرآن صداى خوب است».
امام صادق عليه السلام نيز در مورد آيه «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً»، فرموده اند: «هُوَ أَنْ تَتَمَكَّثَ فِيهِ وَ تُحَسِّنَ بِهِ صَوْتَكَ؛[4] ترتيل آن است كه مَكث و توقف كنى در خواندن قرآن و [عجله ننمائى] و صداى خود را در قرآن خواندن نيكو قرار دهى».
از موارد تأدّب ظاهرى، نظر كردن به قرآن است، كه خود عبادتى مستقل است؛ در روايت نبوى آمده: «النَّظَرُ فِي ثَلَاثَةِ أَشْيَاءَ عِبَادَةٌ: النَّظَرُ فِي وَجْهِ الْوَالِدَيْنِ، وَ فِي الْمُصْحَفِ، وَ فِي الْبَحْرِ؛[5] نظر كردن در سه چيز عبادت است: 1. نظر در سيماى پدر و مادر. 2. در قرآن. 3. در دريا».
درباره آداب تلاوت قرآن مطلب بسيار زيبائى است، كه در دو روايت بسيار جالب بيان شده است:
روايت اول از امام صادق عليه السلام است؛ که مى فرمايد: پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «نَظِّفُوا طَرِيقَ الْقُرْآنِ. قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَا طَرِيقُ الْقُرْآنِ؟ قَالَ: أَفْوَاهُكُمْ. قِيلَ بِمَا ذَا؟ قَالَ: بِالسِّوَاكِ؛[6] راه قرآن را پاكيزه سازيد. پرسيدند: اى رسول خدا راه قرآن چيست؟ فرمود: دهان هاى شما. پرسيدند: چگونه پاكيزه كنيم؟ فرمود: با مسواك زدن».
روايت دومى از امام رضا عليه السلام است كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه فرمود: «أَفْوَاهُكُمْ طَرِيقٌ مِنْ طُرُقِ رَبِّكُمْ، فَأَحَبُّهَا إِلَى اللَّهِ أَطْيَبُهَا رِيحاً، فَطَيِّبُوهَا بِمَا قَدَرْتُمْ عَلَيْهِ؛[7] دهان هاى شما راههاى پروردگارتان است، آن را پاكيزه سازيد».
ادب باطنى
از قرآن كريم مى توان استفاده كرد كه مراعات ادب باطنى در خواندن كتابى نشانه ايمان به آن كتاب است؛ زيرا در مورد مؤمنين اهل كتاب - يهود و نصارى كه به آنها تورات و انجيل داده شده - چنين می گويد: «الَّذِينَ آتَيْنَاهُمْ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُوْلَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ؛[8] كسانى كه به آنها كتاب داديم، حق خواندنش را به جاى آوردند، آنها مؤمنين به آن كتابند». و بديهى است كه بدون ادب باطنى حق خواندن، اداء نخواهد شد.
در جاى ديگر مى فرمايد: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ؛[9] خداوند نازل كرد بهترين قول را به صورت كتابى كه اجزاى آن متشابهند، [و هيچ گونه تناقضى بين آنها نيست، كتابى كه بعضى قصّه ها و اخبار و احكام و مواعظ آن] مكرّر است و پوست [و دِلِ] كسانى كه خوف از خدا دارند از اين كتاب مى لرزد».[10]
امام صادق عليه السلام وقتى قرآن را به دست مى گرفتند، قبل از خواندن آن، دعاهائى مى خواندند، از جمله مى فرمودند:
«اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ نَظَرِي فِيهِ عِبَادَةً وَ قِرَاءَتِي فِيهِ فِكْراً وَ فِكْرِي فِيهِ اعْتِبَاراً وَ اجْعَلْنِي مِمَّنِ اتَّعَظَ بِبَيَانِ مَوَاعِظِكَ فِيهِ وَ اجْتَنَبَ مَعَاصِيَكَ وَ لَا تَطْبَعْ عِنْدَ قِرَاءَتِي عَلَى سَمْعِي وَ لَا تَجْعَلْ عَلَى بَصَرِي غِشَاوَةً وَ لَا تَجْعَلْ قِرَاءَتِي قِرَاءَةً لَا تَدَبُّرَ فِيهَا بَلِ اجْعَلْنِي أَتَدَبَّرُ آيَاتِهِ وَ أَحْكَامَهُ آخِذاً بِشَرَائِعِ دِينِكَ وَ لَا تَجْعَلْ نَظَرِي فِيهِ غَفْلَةً وَ لَا قِرَاءَتِي هَذَراً إِنَّكَ أَنْتَ الرَّءُوفُ الرَّحِيمُ؛[11] خدايا، نظر مرا در قرآن عبادت و قرائت و خواندن در آن را فكر، و فكر مرا در آن عبرت قرار ده، و مرا از جمله كسانى قرار ده، كه از مواعظ تو در قرآن مُتَّعظ و پندآموز، و از معاصى تو اجتناب كنم، و در موقع خواندن آن بر گوشم مُهر مَزَن، و بر چشمم پرده ميفكن، و قرائت مرا قرائت و خواندن بدون تدبّر قرار مده، بلكه چنان قرارم ده كه در آيات و احكام آن تدبّر كنم، و گيرنده شرايع دين تو باشم، و نظر مرا در آن نظر غفلت و تلاوت مرا تلاوتى بيهوده قرار مده، كه تو رئوف و رحيم هستى».
از كلمات ديگر امام صادق عليه السلام اين است كه فرمود: «كسى كه قرآن را بخواند، و خاضع براى خدا نشود، و قلب او رقيق نگردد، و لباس حزن و ترس در درونش نپوشد، پس عظمت خداوندى را سبك شمرده است ... پس نظر كن چگونه كتاب پروردگارت و منشور ولايتت را تلاوت مى كنى، و چگونه به اوامر و نواهى او جواب مى گوئى، و چگونه امتثال حدود او مى كنى ... و نزد وعده ها و وعيدها (عذابهاى وعده داده شده) توقف كن، و در مثالها و مواعظ او تفكّر كن؛ وَ احْذَرْ أَنْ تَقَعَ مِنْ إِقَامَتِكَ حُرُوفَهُ فِي إِضَاعَةِ حُدُودِه».[12]
يعنى بترس از اينكه حروف قرآن را بپاى دارى و در حفظ و خواندن آن كوشا باشى، ولى حدود (و اوامر و نواهى) او را ضايع كنى، و به عبارت ساده تر، به الفاظ بپردازى و با الفاظ معانى را ضايع كنى و در خواندن و حفظ الفاظ تلاش مى نمائى، و در تعلّم مفاهيم تعلّل می ورزى.
در روايتى ديگر امام صادق عليه السلام فرمودند: «إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ بِالْحُزْنِ فَاقْرَءُوهُ بِالْحُزْنِ؛[13] همانا قرآن با حُزن نازل شد پس آن را با حزن قرائت كنيد».
در احاديث آمده كه: حَفصْ گفت: «فَمَا رَأَيْتُ أَحَداً أَشَدَّ خَوْفاً عَلَى نَفْسِهِ مِنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ (ع) وَ لَا أَرْجَى النَّاسِ مِنْهُ وَ كَانَتْ قِرَاءَتُهُ حُزْناً فَإِذَا قَرَأَ فَكَأَنَّهُ يُخَاطِبُ إِنْسَاناً؛[14] نديدم احدى را كه در خوف از خدا و در اميدوارى به او محكمتر از موسى بن جعفر عليه السلام باشد، او قرائتش با حزن و اندوه بود، و در هنگام خواندن، گويا انسانى را مخاطب قرار داده است».[15]
منبع: اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (شرح خطبه متقين)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.