امام علی(ع) درباره رسيدگی به يتيمان فرمودند: «خدا را خدا را، كه يتيمان را رعايت كنيد، نكند آنها گاهى سير و گاهى گرسنه بمانند و در حضور شما ضايع شوند». در كتاب كافى آمده روزى مقدارى عسل و انجير خدمت امام على(ع) آوردند. ایشان دستور داد جمعى از يتيمان را حاضر كرده و مشك هاى عسل را بياورند و از آن تناول كنند (و خود امام(ع) با دست مباركش عسل در دهان يتيمان مى گذاشت). به حضرت عرض کردند: چرا اجازه نمى دهيد خودشان عسل را بخورند؟ فرمودند: «امام پدر يتيمان است. من عسل در دهان آنها گذاردم تا همچون پدران با آنها رفتار شود».

در فرق بين «صدقه» و «معروف» نوشته اند: صدقه به معنی کمک های مستحبی بلاعوض و معروف به معني قرض الحسنه مي باشد. و بعضى براى معروف مفهوم عامى قائل شده اند كه شامل تمام كارهاى نيك مى شود، بنابراین معروف تمام صدقات را در بر می گیرد. پيامبر(ص) ما فرمايند: «يکي از بهترين صدقاتی که خدا و پيامبرش آن را دوست دارند، اصلاح در بين مردم است هنگامى كه نسبت به يك ديگر بدبين شوند، و نزديك ساختن آنها به يك ديگر، هنگامى كه دور شوند».

امام علی(ع) در كلام حكيمانه اي به تبیین شیوه «تسخیر دل ها» پردخته و می فرماید: «هر كس حق كسى را ادا كند كه او حق را رعایت نمى كند وى را بنده خود ساخته است»، در تفسیر این سخن امام(ع)، همانطور که از آیات قرآن و روایات دیگر نیز برداشت می شود، انسان عبد و بنده «احسان» است. البته در این بین افراد رذل و پستي نیز وجود دارند که این گونه نیستند؛ ولی توده مردم اگر در مقابل بدى، خوبى ببينند یا در برابر بى وفايى، وفا ببينند، منقلب خواهند شد.

امام علی(ع) در رابطه با نیکی به نیازمندان می فرماید: «به علت ناسپاسى افراد، از كار نيك مضايقه نكنيد». در حقیقت انسان ها دو گروه هستند: برخی پر توقع و ناسپاس اند و همواره انتظار نيكى دارند، و گروهى كه در برابر نيكى ها سپاسگزارند. اما از آنجا كه كار نيك، جاذبه فوق العاده اى دارد اگر كسانى كه در حقشان نيكى شده ناسپاسى كنند، افراد ديگرى هستند كه سپاسگزار باشند. از سویی خداوند سرچشمه همه نيكى هاست، لکن انسان با اختیار نیکی کرده و خداوند از نيكوكاران سپاسگزارى مى كند و اين از هر سپاسگزارى برتر است.

امام علی(ع) در بيان تفاوت «عدالت» و «احسان» می فرماید: «عدالت همان رعايت انصاف، و احسان به معناى نيكى بيشتر است». امام(ع)، عدل را به معنى انصاف تفسير کرده؛ زيرا رعايت انصاف آن است كه حق كسى را به خودش بپردازند. گویا از ماده «نصف» گرفته شده؛ زيرا هرگاه انسان در حقوق مشترك، آن را تنصيف كند، عدالت را رعايت كرده است. از سویی احسان به معنی نيكى به ديگران و همان تفضل است. بی شك برقراری نظم بدون عدل و احسان ممکن نیست؛ زيرا ترك عدالت و انصاف سبب خشم كسانى مى شود كه حقوقشان پايمال شده است.

امام علی(ع) درباره «جود» و «بخشش» می فرماید: «بخشش، حافظ آبروهاست». در واقع برخی به علت حسد یا تنگ نظری، به بهانه های مختلف آبروی افراد را بر باد می دهند، اما عیب جویان و حسودان درباره افرادي که اهل جود و بخشش هستند ساکت و خاموش می شوند.

تبیین جایگاه رأفت و رحمت اسلامى در روايات فراوانى به چشم می خورد؛ اصولا محبت اساس دين اسلام است و به فرموده امام صادق(ع) دين چیزی جز محبّت و رحمت نیست تا جایی که این رحمت و رأفت در ميدان جنگ نيز بروز و ظهور دارد و در كانون خشونت و تندى، مسلمانان را نسبت به آن سفارش مى‌كند. رأفت و رحمت اسلامى علاوه بر تمام انسانها با قطع نظر از كيش و آيين شامل ساير جانداران نيز مى شود.

امام صادق(ع)، پنج صفت براى مؤمن بيان مى‌كند: پاكيزگى در كسب و كار، خوش خُلقى، پاكى درون، انفاق در راه خدا و كم حرفى از ويژگي‌هاي يك مؤمن است.

امام علی(ع) در بیان انگیزه های «بخشش» می فرمایند: «كسى كه يقين به پاداش و عوض داشته باشد در بخشش، سخاوت به خرج مى دهد». انسان همواره به دنبال جلب منفعت و دفع ضرر است، و در همين راستا از مواهبى كه در اختيار دارد براى رسيدن به امور مهمترى هزينه می كند. قرآن نیز در تجارت معنوى از همين لفظ استفاده كرده و مى فرمايد: «هر چيزى در راه خدا انفاق كنيد، عوضِ آن را مى دهد و او بهترين روزى دهندگان است»، از سویی پیامبر(ص) نيز تاكيد دارند كه دادن صدقه، مال انسان را افزون مى كند.

امام علی(ع) در راستای رفع مزاحمت برخی دوستان می فرماید: «برادرت را با نيكى كردن به او سرزنش كن و شر وى را از راه بخشش دور ساز». از این رو امام(ع) پس از جنگ جمل نه انتقامى از آتش افروزان جنگ جمل گرفت و نه اموال آنها را به غنيمت برداشت؛ بلكه فرمان عفو صادر فرمود و همسر پيامبر(ص) را كه آتش افروز اصلى جنگ بود با احترام كامل به مدينه باز گرداند. از سویی رفتار پیامبر(ص) پس از فتح مکه نيز الگوی روشنی بر این مطلب است. در سیره آن حضرت نقل شده: «بدى را به بدى جزا نمى داد؛ بلكه مى بخشيد و صرف نظر مى كرد».