امام علي(ع) درباره فوائد «تفکّر» می فرماید: «هر كس انديشه خود را به كار گيرد حقايق را مى بيند و راه صحيح را انتخاب مى كند». در واقع حضرت همانند قرآن، اهمّيّت تفكر در امور دنيا و آخرت را بر همگان آشکار دانسته و آن را سبب پیروزی و موفقیت افراد می داند.

امام علی(ع) در توصیف عاقل می فرماید: «عاقل كسى است كه هر چيز را در جاى خود قرار مى دهد»، در واقع امام(ع) در اين گفتار حكيمانه تمام اوصاف عاقل و جاهل را خلاصه كرده است؛ عاقل كسى است كه درباره هرچيز مى انديشد و محل مناسب آن را بررسى مى كند و سپس آن را در محل مناسب قرار مى دهد، مثلا اگر عبادتى انجام مى دهد، هر كدام از اجزا و شرايط و واجبات و مستحبات آن را در جاى خود به جا مى آورد. همچنین حضرت در حدیث دیگری می فرمایند: «نفوس آدميان آزاد است؛ ولى دست هاى عقل زمام آن را گرفته و از سركشى باز مى دارد».

مبداء و معاد نخستين موضوعی است كه انسان بايد درباره آن فكر كند. اينكه آغاز هستى از كجا شروع شده؟ مبدأ اين عالم چيست؟ و ما اين مسیر طولانی را چگونه پيموده ايم؟ در كاوشها و پژوهش هاى علمى نیز اعتقاد به يك مبدأ علم و قدرت كه طرح اصلى آفرينش را با نظام خاصى ريخته، به ما روشن بينى مي دهد و به دقت و تفكر هر چه بيشتر در همه پديده ها و نظامات هستى بر می انگیزد و اين خود سرچشمه بسيارى از اكتشافات علمى خواهد بود.

یکی از داروهائی که برای گناهان زبان تجویز شده آن است كه قبل از سخن گفتن ابتدا «فكر» كند؛ زیرا طبق روایات زبان مومن و عاقل پشت قلبش است بر خلاف احمق و منافق که قلبش پشت زبان اوست؛ بنابراین مومن از سخن گفتن خود پشیمان نمی شود

در پاسخ این شبهه می گوییم: اولاً: عقلی که مرد بیش از زن دارد «عقل اجتماعی» است؛ یعنی در نحوه مدیریت و مسائل سیاسی و ... و این عقل مایه تقرّب به خدا نیست؛ آری زن و مرد در «عقل معاد» برابرند. ثانیاً: این روایت درصدد تعریف جایگاه واقعی و تکوینی زن است؛ زیرا زن به جهت شاکله وجودی که دارد برخی شغل ها و کارها از او برداشته شده است. ثالثاً: این روایت به قرینه ذیل آن اشاره به غلبه عاطفه و احساسات در زنان دارد. رابعاً: این کلام بعد از جنگ جمل ایراد شده و معلوم است که حضرت دسته خاصّی از زنان را مورد سرزنش قرار داده است. ضمن اینکه اساسا در سند این روایت مناقشه است و این روایت تنها از مصادر اهل سنت نقل شده است.

ایشان درباره نتيجه «تدبیر و دوراندیشی» و در مقابل آن «تفریط و بی خیالی» می فرماید: «ميوه درختِ تفريط، پشيمانى و ميوه درختِ دورانديشى، سلامت است»، لغت شناسان افراط را به معنى زياده روى و تفريط را به معنى كوتاهى و كم كارى تفسير کرده اند، اما ذکر تفريط بصورت مستقل، هرگونه انحراف از حق را شامل می شود. لذا امام(ع) دورانديشى را به درخت پرثمرى تشبيه كرده كه ميوه آن سلامت است، اما تفريط را به شجره خبيثه اى تشبيه کرده كه ميوه آن پشيمانى است. از این رو می فرماید: «تدبير پيش از عمل تو را از پشيمانى [بعد از عمل] ايمن مى سازد».

مهمترین دلیل برای لزوم تحقیق در عقاید دینی دلیل عقلی است. انسان به دلیل قاعده «دفع ضرر محتمل»، باید به دنبال شناخت جهان و تکلیف خود در این مجموعه هستی باشد. ضمن اینکه در تقلید اگر دلیلی برای ترجیح یک عقیده بر سایر عقاید نداشته باشیم ترجیح بلا مرجح پیش می آید. علاوه بر این اعتماد به قرآن و سخن پیامبران و علما و... فرع بر حجیت آنهاست که با تحقیق حاصل می شود و گرنه دور و تسلسل پیش خواهد آمد. آیات قرآن نیز تقلید در عقاید را نکوهش کرده است.

«تذکّر» از نتائج «تفکّر» است و از همین روى علمای اخلاق و عرفان منزل تفکّر را بر منزل تذکّر مقدّم دانسته اند. خواجه عبداللّه انصارى این عارف بزرگ مى گوید: «تذکّر فوق تفکّر است؛ زیرا که تفکّر طلب محبوب است و تذکّر، حصول مطلوب».

بر خلاف آنچه بعضى فكر مى كنند، ندانستن هرگز مايه آرامش نيست؛ بلكه بيش از هر چيز وحشتناك و ترس آور و اضطراب انگيز است، چرا که جهل و نادانى همچون ظلمت است و ظلمت همواره هول انگيز بوده است. دانائى هر قدر كم باشد چراغ است و روشنائى و خاصيت نور آرام بخشى است همانطور كه اثر ظلمت وحشت و اضطراب است. و اگر برخی از مردم نادان در يك حالت بى تفاوتى شبيه آرامش بسر مى برند، به این خاطر است که آنها از نادانى خود هم بي خبرند، و به اصطلاح جهل مركب دارند.

مهمترين و ضرورى ترين وظيفه هر انسانى در زندگى تفكر است؛ فكر روشنى بخش محيط زندگى و سرچشمه آب حيات و راه درمان همه بيماريهاى اجتماعى و حلال همه مشكلات و آزاد كننده انسان از اسارتها و بردگي هاست، به همين دليل در منابع اسلامى تفكر به عنوان بزرگترين عبادت و عالي ترين نيايش معرفى شده است. به عنوان مثال امام علی(ع) انديشه و فكر كردن را بزرگترين عبادت بر می شمارد. آری اگر انسان فكر و انديشه نداشته باشد هميشه درجا زده و گامى به پيش نخواهد گذارد و هميشه در حقارت و پستى خواهد ماند.