«عمرو عاص» 34 سال قبل از بعثت متولد شد. پدرش «عاص بن وائل» مورد نكوهش قرآن قرار گرفت. مادرش نيز بدنام ترين زن در «مكّه» بود، به گونه اى كه وقتى «عمرو» را زاييد، پنج نفر مدّعى پدرى او بودند. او در ظاهر مسلمان شد و پيامبر(ص) او را فرمانده لشكر كوچكى كرد و به «ذات السّلاسل» فرستاد. خليفه دوم او را راهي مصر كرد و آنجا را فتح كرد. نقش او در به نيزه كردن قرآن در جريان جنگ صفين كه باعث پيروزي معاويه شد در تاريخ مشهور است. او به پاس اين خدمت، به حكومت مصر رسيد و تا پايان عمر در آنجا به سر برد.

امام علی(ع) شش صفت از اوصاف رذيله «عمرو عاص» را چنين بيان مى فرمايد: «او پيوسته دروغ مى گويد، وعده مى دهد و تخلّف مى كند، اگر چيزى از او درخواست شود، بُخل مي ورزد و اگر خودش از ديگرى تقاضايى داشته باشد، اصرار مى كند. در پيمانش خيانت مى نمايد. [حتّى] پيوند خويشاوندى را قطع مى كند. هنگام نبرد، لشكريان را امر و نهى مى كند؛ ولى اين تا زمانى است كه دستها به قبضه شمشير نرفته است، هنگامى كه چنين شود، او براى رهايى جانش، بالاترين تدبيرش اين است كه جامه اش را كنار زند و عورت خود را نمايان سازد».

عمرو عاص نه درجاهلیّت و نه در دوران نبوّت پیامبر(ص) نقش موثر و شجاعتی در جنگها نداشته است؛ اما بزدلی هایی از خود نشان داده که سالیان متمادى براى او ماند به طورى که ضرب المثل شد و با آن آواز مى خواندند، یکى آنکه در برابر امیرالمؤمنین(ع) از ترس جان خویش شرمگاه خود را نمایان ساخت، و دیگر اینکه از چنگال مالک اشتر فرار کرد. حلبى مى گوید: آقاى ما على(ع) در حمله اى که به عمرو بن عاص نمودند، وقتى دید نزدیک است کشته شود شرمگاهش را نمایان کرد و على(ع) از او روى برگرداند.

زمخشري در کتاب ربيع الأبرار در مورد نسب عمرو بن عاص می نویسد: «نابغه»  كنيزی بود که ابو لهب، اُمية بن خلف، هشام بن مغيره، ابو سفيان و عاص بن وائل با او زنا كردند و نطفه عمرو از یکی از این پنج نفر بسته شد. پس از تولد، هر يك از آنان مدّعى پدری عمرو بودند. ولی نابغه او را فرزند عاص بن وائل دانست، وقتی به او گفتند چرا نسب ابو سفيان را كه برتر است، برنگزیدی؟ پاسخ داد؛ چون عاص بن وائل خوب خرج مى كند و ابو سفيان بخيل و چشمْ تنگ است.

در کتاب «وقعة صفین» آمده: معاویه، مروان بن حکم را برای جنگ با مالک اشتر فرا خواند. اما مروان گفت: براى این کار، عَمرو عاص را فراخوان که همچون جامه زیرینت است. معاویه، عمرو را برای جنگ با مالک فراخواند. عمرو با همان گروهِ سواران روان شد. لکن در مواجه با مالک هراسان شد، امّا شرم کرد که باز گردد. در این هنگام اشتر با نیزه به او حمله کرد، و ضربه ای به چهره عمرو زد، ولى ضربه نیزه، مهلک نبود. عمرو در حالی که دستش را بر چهره اش نهاده بود از میدان نبرد گریخت.
 
 

عمرو بن عاص که کارگزار عثمان در مصر بود؛ وقتی عثمان او را برکنار کرد، کینه او را به دل گرفت. عمرو گاه على(ع) را بر ضدّ عثمان تحریک مى نمود و گاه زبیر و گاه طلحه را. او بر سر راه حاجیان مى ایستاد و خلافکارى هاى عثمان را به آنان مى گفت. او در فلسطین وقتی شنید عثمان کشته شده گفت: من ابو عبد الله هستم. وقتى دملى را بخراشم، بازش مى کنم! من آن قدر بر ضد او تحریک کردم که حتى چوپان گله بر سر کوه را بر او شوراندم.

امیرالمؤمنین علی(ع) در توصیف عمرو عاص مى فرماید: «پسر نابغه، دشمن خدا و یاور دشمن خدا به سوى مصر رفته است». هم چنین حضرت می فرمایند: «ناپاکان گنهکار مصر را فتح کردند، همان سردمداران ستم و ظلم، آنان که مردم را از راه خدا باز داشتند و اسلام را منحرف نمودند».

امام در نامه ای به عمرو عاص او را چنین توصیف می کند: « ... دشمن و بدخواهِ محمّد و آل محمّد در جاهلیّت و اسلام، ... تو مروّت و مردانگیت را به خاطر شخصى فاسق که پرده اش دریده است، از دست داده اى ... تو مانند گرگى شده اى که در شب تار یا در روز به دنبال شیر راه مى افتد تا از پسمانده غذا و زیادى شکارش شکمى از عزا درآورد...».

روزی زید بن ارقم، معاویه و عمرو عاص را در کنار یک دیگر مشاهده کرد. چون این منظره را دید خودش را بین آن دو قرار داد و گفت: در یکى از غزوات که شما دو نفر با پیامبر(ص) همراه بودید حضرت شما را با هم دید و با ناراحتى به شما نگاه کرد، روز دوم و سوم هم که شما دو نفر را با هم دید نگاه خود را به شما طولانى کرد، پس در روز سوّم فرمود: «هر گاه معاویه و عمرو بن عاص را در کنار هم دیدید، بینشان جدایى افکنید زیرا این دو براى کار خیرى با هم یک جا جمع نمى شوند».

طبرى و ابن کثیر در کتب تاریخشان، ابن اثیر در «الکامل فی التاریخ»، و ابن ابى الحدید در «شرح نهج البلاغ»  روایت کرده اند: وقتى خبر قتل محمّد بن ابى بکر به عایشه رسید، شیون و ناله فراوان کرد و از آن پس در قنوت و پس از نماز معاویة بن حدیج و عمرو عاص را نفرین مى کرد.