امام علي(ع) در خطبه 166 «نهج البلاغه»، به بیان سرنوشت گروهی از پیروان خود می پردازد که در حمایت از «حقّ» سستی کردند و به علت همین سستی، دشمنان سالها بر آنها مسلط شدند و سرنوشتی همچون بنی اسرائیل پیدا کردند که بر اثر لجاجت، در بیابان «تیه» سرگردان شدند. سپس امام(ع) در ادامه این سخن، راه نجات را به روی اصحابش می گشاید و می فرماید: «بدانید، اگر از پیشوا و رهبر خود پیروی کنید شما را به همان راهی می برد که رسول خدا(ص) از آن راه رفت، و از رنجها آسوده خواهید شد و بار سنگین مشکلات را از گردن خود برمی دارید».

امام علي(ع) در نامه اي به فرمانده لشكر خود به نام «معقل بن قيس» ده دستور جنگى در مورد اعزام نيروها به ميدان نبرد و چگونگى مقابله با دشمن، صادر نموده است؛ از جمله اینکه: «جز با كسى كه با تو بجنگد پيكار مكن، صبح و عصر كه هوا خنك است، لشكر را به حركت درآور و در ابتداى شب حركت مكن چرا كه خداوند شب را وسيله آرامش قرار داده، و هنگام ملاقات دشمن، در قلب سپاه قرار گير و ...».

امام(ع) در جملاتی پر درد در انتقاد از برخي يارانش مي فرمايد: «دشمن در يارى از باطل شان متّحد و شما در راه حق متفرّقيد... خداوندا! [از بس نصيحت كردم] آنها را ناراحت و آنها نيز مرا خسته كردند». «روى شما به مرد مى ماند ولى مرد نيستيد! اى كودك صفتانِ بى خرد و عروسان حجله نشين! كاش شما را نديده و نمى شناختم». «چقدر با شما مدارا كنم؟!». «اى اهل كوفه! من به سه چيز [كه داريد] و دو چيز [كه نداريد] مبتلا شده ام: گوش داريد و كَريد، سخن مى گوييد و گُنگيد، چشم داريد و كوريد. نه هنگام نبرد صادقيد و نه وقت آزمايش، قابل اعتماد ...».

امام علی(ع) در ستایش یاران صالح خود می فرماید: «شما ياوران حق، و برادران دينى، و سپرهاى روز جنگ هستيد». در واقع امام(ع) نيكان را تشويق می کند، تا در کار خود دلگرم شوند. سپس می فرماید: «با كمك شما كسانى را كه به حق پشت مى كنند، مى كوبم و با يارى شما به اطاعت روى آورندگان به حق، اميدوارم». پس آنگاه مى فرمايد: «مرا با خيرخواهى خالى از هرگونه شک يارى كنيد، به خدا سوگند من نسبت به مردم، از خودشان سزاوارترم».

در پی هجوم غارتگران لشگر معاویه به مناطق مرزی، امام علی(ع) در جمع مردم، آنان را به جهاد فراخواند، اما آنان دعوت امام را لبیک نگفتند، امام به آنان فرمود: «شما را چه مى شود؟ گروهى عرض كردند: اگر تو حركت كنى ما در ركابت خواهيم بود». حضرت برآشفت و فرمود: «آیا سزاوار است من براى مقابله با گروهى غارتگر، لشكر، شهر و بيت المال را رها سازم، من همچون محور سنگ آسياب بايد در محل خود بمانم». سپس مى فرمايد: «بخدا سوگند! اين پيشنهادِ نادرستى است كه من خود براى خاموش كردن آتش هر فتنه اى مركز حكومت را خالى كنم».

امام در نامه 11 «نهج البلاغه»، هفت فرمان مهمّ جنگى براى آرايش صحيح لشكر و پيروزى بر دشمن صادر نمودند: «لشكرگاه را جلوى تپه ها يا دامنه كوه ها يا كنار نهرها قرار دهند، پيكار با دشمن از يك سو يا دو سو باشد، ديدبان هايى بر قلّه كوه ها و روى تپه ها و بلندى ها باشند تا دشمن از محل خطر يا مورد اطمينان حمله نكند، مقدمه لشكر چشم هاى لشكر و چشم هاى مقدّمه، نيروى اطلاعاتى لشكرند، از پراكندگى و تفرقه بپرهيزند، و هنگام توقف و كوچ، همه با هم پياده شوند و كوچ كنند، و هنگام شب، نيزه داران به صورت دايره اى در اطراف لشكر باشند، و خوابشان بسيار سبك و كوتاه باشد».

امام علی(ع) به نكوهش یاران سست عنصر خود مى پردازد و با نهايت مدارا با آنها مى فرمايد: «چقدر با شما مدارا كنم؟ همچون مدارا كردن با شتران تازه كار كه از سنگينى بار، پشتشان مجروح مى شود و يا همچون جامه كهنه اى كه هرگاه گوشه اى از آن را بدوزند، از سوى ديگر پاره مى شود!». سپس حضرت در تشبيه ديگری ضعف آنها را آشكار ساخته مى فرمايد: «به خدا سوگند! ذليل آن كس است كه شما ياور او باشيد و آن كس كه به وسيله شما [به سوى دشمن] تيراندازى كند، همچون كسى است كه تيرى بى پيكان و بدون پايه رها سازد».

اصلِ استفاده از سلاحِ تهديد براي اجبار مردم به جهاد كار صحيحي است و حكومت اسلامى چنين حقي دارد؛ ولى اين كار تَبَعات زيادى دارد كه احياناً به خلاف شرع منجر مى شود كه نمونه آن، كار «حَجّاج» بود كه گناهكار و بى گناه را از دم شمشير گذراند. علاوه بر اين، این کار بذر بدبينى را نسبت به قوانين الهى و احكام اسلام در دلها مى پاشد و سبب ارتداد و پشت كردن آنها به اسلام و قرآن مي شود.

امام علي(ع) در مدّت بيست و پنج سال خانه نشيني و در دوران كوتاه حكومتش، دائماً با كارشكنى هاي دشمنان روبرو شدند. همان ها كه در دوران خلفا به انحرافات متعددي عادت كرده بودند، با انواع خصومت ها، كارشكنى ها و نامهربانى ها چنان حضرت را تحت فشار قرار داده بودند كه وقتي در بستر شهادت، پيامبر(ص) را خواب ديدند عرض كردند: «اى رسول خدا! چه كژى ها و عداوتها كه از امّتت ديدم؟!». پيامبر(ص) هم فرمود: «آنها را نفرين كن». ایشان هم فرمود: «خداوند بهتر از آنان را به من دهد و به جاى من شخص بدى را بر آنان مسلّط كند».

ياران امام على(ع) از سه گروه تشكيل مى شدند؛ گروهى از آنان مخلصان و مؤمنان حقيقى و فداكار و جان بركف بودند كه همچون پروانگان، گِرد شمع وجودش مى گشتند و چشم بر امر و گوش بر فرمان داشتند. گروه ديگر نادان هايي بودند كه از درك مقام امام(ع) و شرايط زمان و مكان عاجز بودند و گروه سوم كينه توزان لجوجی بودند كه به حيف و ميل اموال مسلمين در عصر عثمان خو گرفته و از على(ع) نيز همان را مى خواستند و جز به مقام و ثروت نمى انديشيدند و همه جا كارشكنى مى كردند و بسيارى از آنها جاسوسان معاويه در كوفه بودند.