امام علی(ع) به افرادی که برای شهادت عجله داشتند، می فرماید: «بدون اجازه اقدام به نبرد نکنید و در برابر بلاها شكيبا باشيد، و شمشير خود را در راه هواى نفس به كار نگيريد؛ زيرا آن كس از شما كه در بستر خويش بميرد؛ ولى معرفت پروردگار خود و رسول او و اهل بيتش را به طور شايسته داشته باشد شهيد از دنيا رفته است. پاداش او بر خداست و ثواب اعمال صالحى را كه قصد آن را داشته مى برد و نيّتش جاى ضربات شمشيرش را مى گيرد، [بدانيد] هر كارى، وقتى دارد و سرآمدى».

امام علی(ع) در مورد یاد «شهدای صفّین» می فرمايد: «كجايند برادران من؟ همان ها كه در مسير صحيح گام نهادند و در راه حق پيش رفتند، كجاست عمار؟ كجاست ابن تيّهان؟ و كجاست ذوالشهادتين؟ كجايند مانند آنان از برادرانشان كه پيمان بر جانبازى بستند و سرانجام سرهايشان براى فاجران و فاسقان فرستاده شد، آه بر برادرانم؛ همان ها كه قرآن را تلاوت مى نمودند و به كار مى بستند، در فرايض الهى دقّت مى كردند و آنها را به پا مى داشتند، سنّت ها را زنده كرده و بدعت ها را ميراندند، بسوى جهاد دعوت شدند و مشتاقانه پذيرفتند، به رهبر خود اطمينان داشتند و از او پيروى كردند».

امام علی(ع) در ارتباط با آسیب های فرار از میدان جنگ به اصحاب هشدار داده و می فرماید: «به خدا سوگند اگر از شمشير دنيا فرار كنيد از شمشير آخرت در امان نخواهيد بود». مقصود امام از شمشير آخرت، عذابهاى الهى است زیرا ممکن است فرار چند نفر سبب شكست و يا ضربات جبران ناپذيرى گردد. سپس مى فرمايد: «به یقین در فرار بزرگان، خشم الهى و ننگ جاودان است». آری ممکن است کسی گمان کند که با فرار بیشتر عمر می کند آما این به خشم خدا، ذلّت و ننگ ابدى نمى ارزد.

امام علی(ع) در تشویق اصحاب برای نبرد با شامیان می فرماید: «كيست كه با سرعت با جهاد به سوى خدا رود، بهشت در سايه نيزه هاست». مقصود حضرت كسانى است كه از روى اراده و عشق به شهادت، گام در میدان نبرد می گذارند. سپس مى فرمايد: «امروز با آزمایش اعمال، مدعيان راستين و دروغين از هم شناخته مى شوند». سپس مى فرمايد: «به خدا سوگند! من به مبارزه با شاميان از آنها به خانه هاشان شايق ترم». در واقع آنان انگيزه اى براى جهاد ندارند و علاقمندند زودتر به خانه هایشان بازگردند ولى من شوق جهاد با دشمنان را در دل دارم.

در عصر ما فنون نظامى تخصصى شده و بايد از نيروهاي متخصص استفاده كرد. لذا بايد گروهي به عنوان كادر ثابت در ارتش بمانند و شب و روز آماده مقابله با دشمن باشند؛ ولى با اين حال نقش بسيج و نيروهاى عمومى ـ مردمى، مهم است. آنها در جنگ تحميلى هشت ساله نقش خود را به خوبي ايفا كردند و اگر نبودند، بخش هاى عظيمى از ايران به اشغال دشمن در‌ مي آمد. بنابراين اگر بعضى تصوّر كنند كه مسأله بسيج مردمى مخصوص زمانى بوده كه فنون نظامى پيچيده نبوده سخت در اشتباه اند. بسيج مردمى حتي از كشورهاى اسلامى نيز دفاع مي كند.

امام علی(ع) در مقام تجلیل از شهدا می فرماید: «بندگان نيك خدا به سرعت عزم بر كوچ گرفتند و متاع اندك دنياى فانى را با سرمايه فراوان آخرتِ ماندگار، مبادله نمودند، برادران ما كه در صفین شهید شدند اگر امروز زنده نيستند كه از اين لقمه هاى گلوگير بخورند چه ضررى كرده اند؟ به خدا سوگند! آنها به لقاى پروردگار نايل شدند و خدا پاداش شان را به طور كامل عطا فرمود و آنها را در سراى امن و امان بعد از اين زندگىِ پر از خوف جاى داد».

گراميداشت ياد شهيدان نه فقط عبادتى بزرگ و دليل بر حق شناسى است، بلكه براى تقويت روحيّه ديگران نیز اثرات مهمّى دارد. سخنان امام على(ع) پس از شهادت محمد بن ابی بکر (والی مصر) می تواند در اين مورد بهترين سرمشق باشد. امام(ع)، در نامه اى كه به «عبداللّه بن عباس» نوشت، چنين فرمود: «محمّد بن ابى بكر كه رحمت خدا بر او باد شهيد شده، من اين مصيبت بزرگ را به خاطر خدا تحمّل مى كنم و اجر آن را از خدا مى طلبم! او براى من فرزندى خيرخواه، فرماندارى تلاشگر، شمشيرى برنده، و ستونى محكم و بازدارنده بود ... ».

طبق روایات اسلامی در قیامت ارزش کار علماء سنگین تر از خون شهداء می باشد زیرا: 1- علماء چون با روح مردم سر و کار دارند می توانند با یک قطره مُرکب، جامعه ای را متحول کنند و مانع نفوذ دشمن شوند. 2- این علماء هستند که پیام شهادت را به جهانیان می رسانند و به شهید ابدیت می بخشند. 3- علماء خون شهید را تحلیل می کنند و عوامل و اهداف و پیام شهادت را به مردم می رسانند. 4- جهاد علمی در همه زمانها وجود دارد برخلاف جهاد جسمی که در هر زمان و مکانی امکان ندارد.

بعضى از مفسّران بدون توجه به تعبيرات در آيات كه حكايت از حيات شهداء به معناى واقعى كلمه مى كند دست به توجيهاتى زده اند تا حيات بر مفهوم مجازى منطبق شود. برخی هم آيه را تنها مخصوص شهداى بدر دانسته اند؛ اما آيه از شهداى راه خدا سخن مى گويد بى آنكه غير آنها را نفى كند و مقصود حیاتی واقعی در جوار رحمت حق می باشد. سؤال اين است كه: اگر حيات برزخى براى همه انسان هاست، پس شهيدان چه فضيلتى دارند؟! پاسخ اين است كه فضيلت آنها در نوع حيات آنهاست، حياتى در جوار رحمت خدا كه مسلّماً حيات برزخى ديگران آميخته با اين بركات نيست.

در فرهنگ اسلامی شهادت یکی از والاترین ارزشها و شهید از برترین انسانها است. از این رو امام علی(ع) در توصیف مردان خدا می فرماید: «آنان شـهادت را هزار بار برتر از مرگ طبیعی دانسته، و حاضر بودند، ضربات زيادى بر پيكرشان وارد شود، چرا كه جان برترین هديه الهى است و بهتر است كه نثار راه او شود». پیامبر(ص) می فرماید: «هيچ كس آرزوی خروج از بهشت را ندارد، مگر شهيد كه آرزو مى كند باز گردد و دوباره در راه خدا شهيد شود به خاطر اين كه الطاف الهى را نسبت به خود بسيار زياد مى بيند».