امام علی(ع) درباره اوضاع جاهليّت مي فرمايد: «خدا پيامبر(ص) را مدّت ها بعد از بعثت پيامبران پيشين فرستاد؛ [در حالي كه] امّت ها در خواب عميقى بودند. فتنه ها مردم را هدف گرفته و اعمال خلاف منتشر بود. آتش جنگ ها برپا و دنيا پر از فريب شده بود. [جهان انسانيت مانند باغي بود كه] تمام برگ هايش به زردى گراييده و باغبان از ميوه هايش مأيوس گشته و آبها در زمين فرو نشسته بود. مناره هاى هدايت كهنه و پرچم هاى ضلالت آشكار شده و دنياى آن زمان، در برابر اهلش قيافه اى خشن و در مقابل طالبانش چهره اى عبوس داشت».

علمای اهل سنت نقل کرده اند: ابوبکر در جاهلیّت (کلمه جاهلیت از اضافات خود راوی است) شراب نوشید و شعری سرود؛ رسول خدا(ص) خبردار شد و در حالى که از ناراحتی جامه اش به زمین کشیده مى شد نزد ابوبکر رفت و او را با عمر یافت و آنها را توبیخ کرد.

پس از رحلت پیامبر(ص)، ارزش هاى اخلاقى که ایشان براى رواج آن خون دل خورده بود، به تدریج جاى خود را به مفاسد زمان جاهلیّت داد. بنى امیّه و بازماندگان دوران جاهلیّت آهسته آهسته پست هاى کلیدى را اشغال و صحابه را از صحنه خارج کردند. در زمان معاویه طرافیان او از غارتگرى ابا نداشتند و رسماً مسایل عصر جاهلیّت را زنده کردند. فساد و فحشا و ظلم در عصر یزید به مراتب فراگیرتر شد و اگر امام حسین(ع) دست به قیام نمى زد به یقین امروز خبرى از اسلام نبود.

غیر از اعجاز «قرائنی» بر حقانیت دعوت پیامبر(ص) وجود دارد. مانند: پاکی و درست کاری و تأثیر نگرفتن از فرهنگ عصر جاهلیّت؛ شعار حذف تبعیضات نژادى و طبقاتى درعصری که این امتیازات حرف اول را می زد؛ محتواى دعوت ایشان که توحید، مبارزه با ظلم و دفاع از مظلوم، تقوى، پاکى و امانت بود؛ دوری از منطق «هدف وسیله را توجیه مى کند»؛ سرعت گسترش دعوت و میزان تأثیر در مردم؛ میزان فداکارى و تسلیم نشدن در مقابل فشارهایی که او را به سازش با انحراف سوق می داد و ... .   

معاویه برای تضعیف حکومت امام حسن(ع) دست به توطئه و اقداماتی زد. فریب دادن برخى از فرماندهان لشکر امام حسن(ع)، تضعیف موقعیّت امام توسّط منافقان و عوامل نفوذی و صلح تحمیلى از اقدامات مهم معاویه برای تضعیف حکومت امام حسن به حساب می آید.

امام در نامه ای به عمرو عاص او را چنین توصیف می کند: « ... دشمن و بدخواهِ محمّد و آل محمّد در جاهلیّت و اسلام، ... تو مروّت و مردانگیت را به خاطر شخصى فاسق که پرده اش دریده است، از دست داده اى ... تو مانند گرگى شده اى که در شب تار یا در روز به دنبال شیر راه مى افتد تا از پسمانده غذا و زیادى شکارش شکمى از عزا درآورد...».

بنى امیّه در طول مدّتى که خلافت را غصب کردند، بدعت هاى فراوانى در دین اسلام و سنّت پیامبر(ص) ایجاد کردند به طوری که مانند زمان جاهلیّت، شخصیّت افراد بر محور ثروت و فرزندان دور مى زد؛ امتیازات قومى غوغا مى کرد؛ تبعیض هاى نابجا و ظالمانه خصوصا در تقسیم بیت المال و واگذاری پست ها صورت می گرفت؛ و پست و مقام ارزش ذاتی پیدا کرده بود و حاکمان تشنه حکومت بودند و... . امام حسین(ع) قیام کرد تا این بدعت ها را ریشه کن کرده و مردم را با سنّت پیامبر(ص) آشنا کند.

کتابهایى که حوادث خونبار عاشوراى حسینى را شرح مى دهد، غالباً جدا از دیگر حوادث تاریخى از آن یاد کرده اند. اما اگر ریشه این حادثه عظیم را در گذشته تاریخ اسلام و حتّى در عصر جاهلیّت بررسى کنیم و آثار و ثمرات آن را در قرون بعد و حتّى امروز مورد توجّه دقیق قرار دهیم، عاشورا عظمت و مفهوم دیگرى پیدا مى کند و جزء جزء این حادثه معنى مى شود و پاسخ بسیارى از پرسش هاى مربوط به آن آشکارتر مى گردد.

در جاهلیت عرب، هنگامى که وقت وضع حمل زن فرا مى رسید، همسرش حفره اى در زمین حفر مى کرد و بالاى آن مى نشست، اگر نوزاد دختر بود، آن را در میان حفره پرتاب مى کرد، و اگر پسر بود، آن را نگاه مى داشت. عامل پیدایش این جنایت، امور مختلفى بوده است از جمله: عدم ارزش زن، به عنوان یک انسان در جامعه جاهلى. مسأله فقر شدید، با توجه به این که دختران همانند پسران قادر بر تولید اقتصادى نبودند، و در غارت گرى ها شرکت نداشتند. همچنین، این فکر که در جنگ هاى قبیله اى ممکن بود دختران به اسارت در آیند و ... .