امام علي(ع) در خطبه 180 «نهج البلاغه»، براي سرزنش اصحاب نافرمانش می فرماید: «اى گروهى كه هرگاه فرمان دادم اطاعت نكرديد و هر زمان دعوتتان نمودم اجابت ننموديد؛ هر وقت به شما مهلت داده شود، در بيهودگى فرو مى رويد، و اگر با شما بجنگند ضعف نشان مى دهيد؛ هرگاه مردم، اطرافِ پيشوايى گرد آيند طعنه مى زنيد و اگر شما را براى حل مشكلى بياورند عقب نشينى مى كنيد، دشمنتان بى پدر باد! منتظر چه نشسته ايد؟! ... شما مردم عجيبى هستيد! آيا دينى نداريد كه شما را گرد آورد؟ و يا غيرتى كه به سوى دشمن بسيج كند؟!».

بدون شک اگر گروهی از مسلمین در اعتقاداتشان متزلزل شوند، باید ارشاد شده و به راه حقّ باز گردند. به عنوان نمونه در جريان جنگ صفّین، شخصی از سپاه امام(ع) در جنگيدن با سپاه معاویه دچار ترديد شد و امام(ع) او را نزد عمّار فرستاد و عمّار به ارشاد او پرداخت و گفت: صاحب آن پرچمِ سیاه، عمرو عاص است که بارها من همراه با پیامبر(ص) در برابر همین پرچم با او جهاد کرده ام، موقعیت امروز ما در خدمت امام علي(ع) همان موقعیت پیامبر(ص) در روز بدر و اُحُد و حُنین است و مرکز پرچم آنها همان مرکز پرچم های مشرکان و احزاب است. با اين روشنگري، آن مرد راه حقّ را پيدا كرد.

امام علی(ع) در پیشگویی اول خطاب به معاویه می فرماید: «گويا تو را مى بينم كه از رويارويى در جنگ ضجه و ناله مى كنى همچون شتران سنگين بار»، و اين وقتي بود كه در جنگ صفّين مالك اشتر به خیمه معاویه نزدیک شد و چیزی نمانده بود او را بكشد، ناله معاويه بلند شد. در پيشگوئي دوم آمده: «مشاهده مى كنم كه در پى شکست، مرا به كتاب خدا دعوت مى كنى؛ در حالى كه لشكر تو آن را منكرند و يا بيعت خود را شكستند»، و اين وقتي بود كه لشكر شام زير ضربات ياران امام(ع) توان خود را از دست داده، قرآنها را بر سر نيزه كردند؛ در حالى كه گروهى از آنان منكر قرآن بوده، و گروه ديگرى بيعت خود را شكستند.

عمرو عاص با اين كه صد در صد پشتيبان معاويه بود و با نقشه هاى شيطانى او، معاويه توانست در كار خود پيروز شود؛ ولى با اين حال در موارد لزوم با صراحت از برترى فوق العاده امام علي(ع) نسبت به او و همچنين از لشكر شجاع آن حضرت سخن گفته است. در يكي از اين موارد عمرو عاص گفته است: «هرگاه سواران لشكر علي وارد معركه شوند، پيشگامند و اگر جلوی لشكر دشمن خود را بگيرند، كسى قادر بر جلوگيرى از آنها نيست».

از نظر امام علي(ع) كشتن «يك نفر از لشكر جمل» با كشتن «تمام لشكر» مساوي است؛ چون خود حضرت مي فرمايد: «اگر [لشكر جمل] فقط یک نفر را عمداً و بدون گناه می کشتند، قتل همه آن لشکر برای من حلال بود، چون آنها حضور داشتند و از او دفاع نکردند؛ چه رسد به اینکه گروه بسیاری از مسلمانان را به قتل رساندند». علت اين حكم اين است كه اصحاب جمل مصداق بارز مفسد فی الارض بودند؛ چرا که بیعت خود را شکستند و بر ضد حکومت اسلامی و امام معصوم(ع) خروج کردند و هر کس که چنين کند، کافر است و قتلش واجب مي باشد.

پاسخ امام علي(ع) به مخالفاني که خلافت را منحصر به صورت پذيرش عموم مردم كرده اند، اين بود: «اگر قرار باشد امامت و خلافت جز با حضور همه مردم منعقد نشود، هرگز راهی به سوی آن نتوان یافت؛ بلکه آنها که صلاحیت رأی و نظر دارند در این باره حکم می کنند و حکم آنها نافذ است». در اینجا امام(ع) برای اثبات حقانیت خود از مسلّمات مخالفان كه نظر اهل حلّ و عقد برای اثبات خلافت بود استفاده نمود. با اين منطق نیز سخن آنها باطل است؛ چون خلافت خلفاى پيشين نه از طريق پذيرش مردم كه توسط يا افراد معدود و محدود يا نصّ اولي يا اكثريت شوراي شش نفره تعيين شد.

امام علی(ع) در ارتباط با اهمیت «عمل به حق» می فرماید: «برترين مردم در پيشگاه خدا كسى است كه عمل به حق نزد او محبوب تر از باطل باشد هر چند از منافع او بكاهد». در واقع مؤمنان حقيقى بر سر دو راهى ها كه حق در يك سو و منافع شخصى در طرف دیگر قرار دارد، حق را انتخاب کرده و به منافع شخصى پشت می كنند. در حالی که قرآن گروهی از یهودیان را مذمت می کند؛ زیرا آنان از روی هواپرستی تنها قوانينی را می پذیرند که موافق منافعشان باشد.

امام علی(ع) شش صفت از اوصاف رذيله «عمرو عاص» را چنين بيان مى فرمايد: «او پيوسته دروغ مى گويد، وعده مى دهد و تخلّف مى كند، اگر چيزى از او درخواست شود، بُخل مي ورزد و اگر خودش از ديگرى تقاضايى داشته باشد، اصرار مى كند. در پيمانش خيانت مى نمايد. [حتّى] پيوند خويشاوندى را قطع مى كند. هنگام نبرد، لشكريان را امر و نهى مى كند؛ ولى اين تا زمانى است كه دستها به قبضه شمشير نرفته است، هنگامى كه چنين شود، او براى رهايى جانش، بالاترين تدبيرش اين است كه جامه اش را كنار زند و عورت خود را نمايان سازد».

«عمرو عاص» 34 سال قبل از بعثت متولد شد. پدرش «عاص بن وائل» مورد نكوهش قرآن قرار گرفت. مادرش نيز بدنام ترين زن در «مكّه» بود، به گونه اى كه وقتى «عمرو» را زاييد، پنج نفر مدّعى پدرى او بودند. او در ظاهر مسلمان شد و پيامبر(ص) او را فرمانده لشكر كوچكى كرد و به «ذات السّلاسل» فرستاد. خليفه دوم او را راهي مصر كرد و آنجا را فتح كرد. نقش او در به نيزه كردن قرآن در جريان جنگ صفين كه باعث پيروزي معاويه شد در تاريخ مشهور است. او به پاس اين خدمت، به حكومت مصر رسيد و تا پايان عمر در آنجا به سر برد.

امام علي(ع) در تمام شئون زندگي، زهد و ورع را رعايت مى كرد و لباس و غذايش خشن بود. هرگز نيرنگ در گفتار و رفتارش وجود نداشت و اسلام به عالى ترين صورت، در زندگى او خودنمايى مى كرد؛ اما معاويه در تمام اين امور بر خلاف علي(ع) رفتار مي كرد. واگذارى مصر به عمرو عاص، بيعت گرفتن براي يزيد، انتخاب زياد بن ابيه به فرزندىِ پدر خود، چيدن سفره هاي رنگين با انواع غذاهاي چرب و شيرين و .... تنها بخشي از روش هاي ظالمانه معاويه در حكومت داري بود.