آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) درباره اوضاع جاهليّت مي فرمايد: «خدا پيامبر(ص) را مدّت ها بعد از بعثت پيامبران پيشين فرستاد؛ [در حالي كه] امّت ها در خواب عميقى بودند. فتنه ها مردم را هدف گرفته و اعمال خلاف منتشر بود. آتش جنگ ها برپا و دنيا پر از فريب شده بود. [جهان انسانيت مانند باغي بود كه] تمام برگ هايش به زردى گراييده و باغبان از ميوه هايش مأيوس گشته و آبها در زمين فرو نشسته بود. مناره هاى هدايت كهنه و پرچم هاى ضلالت آشكار شده و دنياى آن زمان، در برابر اهلش قيافه اى خشن و در مقابل طالبانش چهره اى عبوس داشت».

امام علی(عليه السلام) در خطبه 89 نهج البلاغه در ترسيم اوضاع عصر «جاهليّت» تعبيراتى كوتاه و بسيار پرمعنا و روشنگر دارد كه آنها را در پانزده جمله بيان فرموده؛ به گونه اى كه هيچ كس نمى تواند ويژگى هاى آن دوران را چنين ترسيم كند. در نخستين وصف مى فرمايد: (خداوند پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) را هنگامى فرستاد كه مدّت ها از بعثت پيامبران پيشين گذشته بود)؛ «أَرْسَلَهُ عَلَى حِينِ فَتْرَةٍ(1)مِنَ الرُّسُلِ». اين مدّت طبق بعضى از نقل ها، «پانصد سال» و طبق بعضى «ششصد سال» به طول انجاميد كه پيامبرى از سوى خدا براى مردم جهان مبعوث نشد(2) هر چند اوصياى آنها در ميان مردم بودند.
به همين دليل، خواب مرگبارى مردم جهان را فرا گرفته بود؛ همان گونه كه در دومين ويژگى مى فرمايد: (و امّت ها در خواب عميقى فرو رفته بودند!)؛ «وَ طُولِ هَجْعَةٍ(3)مِنَ الاُمَمِ». اين فاصله ها ممكن است به خاطر اين باشد كه خداوند بندگان را بيازمايد و يا بدين جهت كه قدر نعمت وجود پيامبران را بدانند.
در سومين ويژگى مى فرمايد: (زمانى بود كه فتنه ها مردم را هدف گرفته بود)؛ «وَ اعْتِزَامٍ(4)مِنَ الْفِتَنِ». امام(عليه السلام) در اينجا فتنه ها را به انسان شرور يا حيوان خطرناكى تشبيه كرده كه از روى قصد و عزم به انسان هاى بى دفاع حمله مى كند كه در زمان «فترت رسل» واقعاً چنين است. در چهارمين ويژگى مى فرمايد: (در زمانى كه اعمال خلاف در ميان مردم منتشر بود)؛ «وَ انْتِشَارٍ مِنَ الاُمُورِ». در ويژگى پنجم مى افزايد: (در زمانى كه آتش جنگ ها زبانه مى كشيد!)؛ «وَ تَلَظٍّ(5)مِنَ الْحُرُوبِ». در ششمين و هفتمين ويژگى مى فرمايد: (اين در زمانى بود كه دنيا بى نور و پر از مكر و فريب و غرور شده بود)؛ «وَ الدُّنْيَا كَاسِفَةُ(6)النُّورِ، ظَاهِرَةُ الْغُرُورِ». در واقع نور جهان بشريّت، همان نور وحى و وجود انبياء است.
در هشتمين ويژگى، امام(عليه السلام) جهان انسانيّت را به باغى تشبيه مى كند كه در عصر جاهليّت: (تمام برگ هايش به زردى گراييده [و در حال فرو ريختن است] و باغبان از ميوه هايش مأيوس گشته و آبها در زمين فرو نشسته [و جوى هايش خشكيده] بود)؛ «عَلَى حِينِ اصْفِرَارٍ مِنْ وَرَقِهَا وَ إِيَاسٍ(7) مِنْ ثَمَرِهَا وَ اغْوِرَارٍ(8)مِنْ مَائِهَا». در نهمين و دهمين ويژگى مى فرمايد: ([اين در حالى بود كه] مناره هاى هدايت كهنه و فرسوده و پرچم هاى ضلالت و هلاكت آشكار گشته بود)؛ «قَدْ دَرَسَتْ(9)مَنَارُ الْهُدَى وَ ظَهَرَتْ أَعْلَامُ الرَّدَى». «مَنار» در اصل به معناى «محلّ نور» است. در زمان هاى گذشته، برج هاى بلندى بود كه بر فراز آن چراغ روشن مى كردند تا هنگام شب، نشانه اى باشد براى شهرها و آبادى ها و افراد از دور و نزديك آن را ببينند و بيراهه نروند. هنگامى كه چنين بنايى كهنه و فرسوده شود، ويران مى گردد و ديگر چراغ هدايتى بالاى آن روشن نمى ماند. اين تعبير، كنايه زيبايى است براى كتب آسمانى و دستورالعمل هاى پيامبران(ص) كه همچون نورافكن هايى فرا راه جامعه انسانيّت است.
سپس در يازدهمين ويژگى مى فرمايد: (دنياى آن زمان، در برابر اهلش قيافه اى خشن و در مقابل طالبانش چهره اى عبوس داشت)؛ «فَهِيَ مُتَجَهِّمَةٌ(10)لِاَهْلِهَا، عَابِسَةٌ(11)فِي وَجْهِ طَالِبِهَا». اين تعبير، كنايه اى از شدّت خشونت و نزاع و درگيرى و تنگى معيشت و سختى زندگى است؛ چراكه آرامش و آسايش و راحتى در گرو عدالت اجتماعى و محبّت و برادرى و دوستى است؛ چيزى كه در عصر جاهليّت خبرى از آن نبود.
در دوازدهمين و سيزدهمين ويژگى مى افزايد: (در آن زمان كه ميوه اش فتنه بود و طعامش مردار)؛ «ثَمَرُهَا الْفِتْنَةُ وَ طَعَامُهَا الْجِيفَةُ».(12) طبيعى است محيطى كه اصولى اين چنين بر آن حاكم باشد، ثمره اى جز فتنه و غذايى جز مردار ندارد؛ تعبير به «جيفه»؛ (مردار) مى تواند اشاره به وضع زندگى مادّى عصر جاهليّت باشد؛ چراكه «مردار» هم گنديده و بدبو و هم نفرت انگيز است؛ به يقين زندگى در چنان محيط متعفّنى نيز نفرت انگيز بود؛ درآمدهاى آنها غالباً از غارتگرى و دزدى يا طرق ديگرى بود كه عقل سليم از آن نفرت دارد. اضافه بر اينكه در جاهليّت واقعاً گوشت مردار را هم مى خوردند كه قرآن مجيد از آن نهى مى كند و مى فرمايد: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ...»(13)؛ (مردار و خون و گوشت خنزير و... بر شما حرام شده است). در چهاردهمين و پانزدهمين ويژگى آن عصر، مى فرمايد: (در درون وحشت و اضطراب و در برون شمشير، حكومت مى كرد!)؛ «وَ شِعَارُهَا الْخَوْفُ و دِثَارُهَا السَّيْفُ». بديهى است محيطى كه نور هدايت از آن رخت بربندد و پرچم هاى ضلالت در آن برافراشته شود و انسانها از تعليمات انبياء دور بمانند نتيجه اى جز اين نخواهد داشت كه ترس و ناامنى و اضطراب و وحشت بر همه جا حاكم شود.
ترسيم گويايى كه امام(عليه السلام) ضمن اين پانزده ويژگى از عصر جاهليّت، فرمود، تنها منحصر به جزيره عربستان نبود؛ بلكه در بسيارى از نقاط ديگر عالم نيز حاكم بود؛ هر چند در ميان قبايل عرب شديدتر بود.(14)