اوّلا: گويندگان صواب كه در آيه 38 سوره نبأ به آن اشاره شده فرشتگان يا مؤمنانند نه مجرمان، و چنان كه مفسّران نيز گفته اند، سخن صواب ايشان همان شفاعت به حق است؛ چنان كه امام صادق(ع) در پاسخ به پرسشى درباره همين آيه فرمود: «كسانى كه در روز قيامت به آنان اجازه داده مى شود سخن صواب گويند، ما اهل بيت هستيم كه خدايمان را ستايش مى كنيم، بر پيامبران درود مى فرستيم و شيعيانمان را شفاعت مى كنيم».
ثانيا: در قيامت مراحل، مواقف و موقعيّت‌هاى مختلفى وجود دارد و خداوند مجرمان و کافران را از مطلق مخاصمه و مجادله در محضر خویش نهى نكرده، بلكه از مجادله به هنگام محاسبه اعمال نهى کرده است. چنانکه مخاصمه ياد شده در آیه 28 سوره ق، مربوط به مرحله پس از حسابرسى اعمال و در مقام عذرخواهى است، ولى مُهر شدن لب‌هاى مجرمان در زمان محاسبه و در حين انجام آن است كه مى كوشند گناهان خود را از اساس منكر شوند.

برخی از مورخین در تحلیل قتل های صدر اسلام، قتل «ابوعفک» را «ترور» می دانند. مورخین می نویسند: پیامبر(ص) با یهود قرارداد ترک مخاصمه و عدم تعرض بسته بود، ولی یهودیان بر ضد پیامبر(ص) و مسلمانان توطئه کردند؛ از جمله «ابوعفک» که با اشعار خود مردم را بر ضد حضرت می شوراند. از این رو «سالم بن عمیر» نذر کرد که او را به قتل برساند و او را «ترور» کرد. در پاسخ می توان گفت این قتل و «ترور» از ناحیه پیامبر(ص) یا به امر وی نبوده، از سویی قتل «ابوعفک» پس از نقض عهد از ناحیه یهودیان صورت گرفته است.

قبیله بنى ضمره با مسلمانان پیمان ترک تعرض بسته بود، و طایفه اشجع با بنى ضمره هم پیمان بودند بعد از مدتی طایفه اشجع به پیامبرگفتند: ما نه توانائى مبارزه با دشمنان شما را داریم و نه قدرت و تمایل به مبارزه با شما، لذا آماده ایم با شما پیمان ترک تعرض ببندیم. آیه فوق نازل شد و دستور لازم در این زمینه را داد. این پیمان ترک مخاصمه درباره طایفه بنی مدلج نیزنقل شده است.

خطیب بغدادی می گوید: مردى از اولاد عمر در مدینه امام کاظم(ع) را بسیار اذيت کرده و على(ع) را دشنام مى داد؛ برخى از دوستان پیشنهاد دادند که او را به قتل برسانیم، حضرت از این کار شدیداً نهى فرمود و در عوض سيصد دينار به آن مرد نادان عطا فرمود، این کار امام او را منقلب نمود، از جا بلند شد سر امام را بوسید و بعد از آن هر گاه به مسجدالنبی می رفت، امام را تمجید کرده و همه را به متابعت و پيروى از ایشان دعوت می نمود.

یکی از اهداف «جنگ» در معارف اسلامى، پايان دادن به درگيريهاي بين دولت های اسلامی است. خداوند می فرماید: «اگر دو گروه از مؤمنان با هم به جنگ بپردازند، آنها را آشتى دهيد؛ و اگر يكى بر ديگرى تجاوز كند، با متجاوز پيكار كنيد تا به فرمان خدا باز گردد، و هرگاه بازگشت، در بین آنها صلح عادلانه برقرار سازيد». از این رو مسلمانان نباید در برابر درگیری مسلمانان دیگر بی تفاوت باشند، بلکه لازم است برای پایان دادن به مخاصمه اقدام کنند و به بررسی منشاء نزاع بپردازند تا از درگیری های مجدد پیشگیری شود.

در روایات اهل سنت به موضوع «پلورالیسم رفتاری» اشاره شده؛ همانند شافعی که روایت می کند: مسلمانی فردی از اهل ذمّه را به قتل رسانید. پیامبر(ص) در این باره فرمودند: «من سزاوارترین کسی هستم که به ذمه او وفا کند». آن گاه فرمودند قاتل را قصاص کنند. همچنین عبداللَّه بن عمر از پیامبر(ص) نقل کرده: «هر کس شخصی از اهل ذمّه را به قتل برساند بوی بهشت را نخواهد چشید». همچنین آن حضرت می فرمایند: «هر کس ذمی ای را اذیت کند من دشمن او خواهم بود و هر کس من دشمن او شوم در روز قیامت با او مخاصمه خواهم کرد».

اینکه در برخی آیات قرآن آمده: «لایسئل عن ذنبه» و در برخی آمده: «لنسئلنّهم أجمعین»، بخاطر این است که در روز قیامت که مواقف متعدد دارد، گاهی اعضاء شهادت می دهند، گاهی رنگ رخساره خبر مى دهد از سر درون، گاه از او سؤال می شود و گاه انسانها به جدال برمی خیزند و...؛ ضمن اینکه در آنجا که حجاب ها برداشته شده نیازی به سؤال نیست و اگر سؤالی هم شود برای سرزنش است نه تحقیق.

مردى از مشرکان برای انکار معاد، با قطعه استخوان پوسیده اى نزد پیامبر(ص) رفت و گفت: چه کسى مى تواند این استخوان هاى پوسیده را از نو زنده کند؟ قرآن در پاسخ می فرماید: «آن خدایى که براى شما از درخت سبز آتش آفرید و شما به وسیله آن آتش مى افروزید، قادر است بر این استخوان هاى پوسیده بار دیگر لباس حیات بپوشاند». سپس می فرماید: «پس منزه است خداوندى که ملکوت همه چیز، در دست قدرت او است ». در حقیقت چنین خداوندى از هر گونه عجز و ناتوانى، منزه و مبرّا است.

آیه 77 سوره یس مى گوید: «آیا انسان نمى داند که ما او را از نطفه آفریدیم، و او آن چنان نیرومند و صاحب قدرت و نطق شد، که حتى به مجادله در برابر پروردگارش برخاست؟» و به این ترتیب، گذشته ناچیز انسان و قدرت خدا را درجان بخشیدن به قطره ای آب مجسم مى کند تا این انسان مغرور و از خود راضى، کمى در اندیشه فرو برود و دست از غرور بردارد.

«جدال» و «مراء» به هر نوع بحث و گفتگوى طرفینی گفته می شود، خواه به حق، و یا به باطل باشد؛ که اگر به منظور روشن شدن حق، نشان دادن راه، و ارشاد جاهل باشد، عملى است پسندیده، و شایسته تقدیر، بلکه در بسیارى از موارد واجب است. اما اگر براى خودخواهى و اظهار تفوق بر دیگرى، و به کرسى نشاندن حرف خویش، باشد نتیجه اى جز دور شدن از حق، تاریکى دل، ریشه دار شدن خصومتها و راسخ شدن طرفین در انحراف و اشتباه خود نخواهد داشت.