ظاهر آيات «قرآن» تاكيد دارد كه جزاى انسان همان اعمال اوست كه به سوى او باز مى گردد و او را آزار مى دهد يا غرق فرح و شادى مى كند و اين، دليل روشنى است بر مسئله عدالت خداوند؛ چراكه آنچه انسان مى كشد از اعمال خود اوست.

در آيات «قرآن» بحث هاى زيادي درباره نامه اعمال و پرونده كارهاى آدمى شده و با تعبيرات گوناگوني چون «كتاب»، «زُبر»، «زبور» و «طائر» نام برده شده است و در بعضي تنها سخن از «نويسندگان نامه اعمال» است و از آنها تعبير به «رقيب» و «عتيد» يا «رسولان پروردگار» و ... شده كه هر كدام پيامى مخصوص به خودشان دارند. نامه هاي اعمال طوري است كه جزئيات اعمال انسان ها و كارهاى نيك و بد، اعم از بزرگ و كوچك در آن منعكس است. نامه اعمال طوري گشوده است كه مايه رسوايى صاحبش و يا عزت و آبروى او نزد خلايق مي شود و آن قدر روشن است كه نيازى به حسابگر ندارد.

اگر انسان مثل اولياء خدا و معصومين(ع) به مضرات و عواقب گناهان و منهیات الهی باور و یقین داشته باشد مواظب زبان خود می باشد تا سرکشی نکند و آبروی مردم پایمال نشود. شراب خوار و معتاد هم اگر یقین به مضرات شراب و هروئین داشته باشند دست به این کار نمی زدند.

منظور اين است که وقتي «قابيل» تهديد خود را عملى كرد و «هابيل» را به قتل رساند بار گناهان گذشته هابيل بر دوش قابيل افتاد؛ چراكه در قيامت بايد غرامت قتل برادرش را بدهد و چون عمل صالحى ندارد بايد گناهان هابيل را بپذيرد. امام باقر(ع) نيز مى فرمايد: «كسى كه مؤمنى را عمداً به قتل برساند خداوند تمام گناهان [مظلوم] را بر قاتلش مى نويسد و مقتول از تمام گناهان پاك مى شود».

امام علی(ع) با اشاره به سرنوشت کسانی که در انجام وظائف الهی خود کوتاهی کردند، می فرماید: «كسى كه در عمل كوتاهى كند، به اندوه گرفتار مى شود». البته ممکن است این اندوه در آستانه انتقال از این دنیا و مشاهده سرنوشت رقت بار خود باشد، از این رو فريادشان بلند مى شود و مى گويند: «پروردگارا! مرا باز گردانيد، شايد در برابر آنچه ترك كردم عمل صالحى انجام دهم». از سویی ممکن است اشاره به غم و اندوه در سراى آخرت باشد، لذا قرآن از زبان آنان مى گويد: «اى افسوس بر من از كوتاهى هايى كه در اطاعت فرمان خدا كردم».

امام علي(ع) با هشدار نسبت به احاطه مرگ بر انسان مى فرمايد: «از خدايى بترسيد كه اگر سخنى بگوييد مى شنود و اگر چيزى را در دل پنهان داريد مى داند و بر مرگ پيشى گيريد كه اگر از آن فرار كنيد به شما دست مى يابد، ... و اگر فراموشش كنيد شما را فراموش نخواهد كرد»، این گفتار امام(ع) برگرفته از قرآن است که می فرماید: «بگو مرگى كه از آن فرار مى كنيد سرانجام با شما ملاقات خواهد كرد». در واقع مشكل انسان از زمانی شروع مى شود كه حضور و نظارت خدا را در اعمال و گفتارش فراموش كند و از یاد مرگ غافل شود.

 طبق روایات شیعه و اهل تسنن،  اعمال نیک، برای دیگران هم مفید است؛ زیرا هنگامى که کسى براى دیگرى عمل نیکى انجام مى دهد، به خاطر صفت نیکى است که در او بوده؛ پس او نتیجه صفت نیک خود را مى گیرد. ضمن اینکه پاداش هائى که خداوند به افراد مى دهد بر دو گونه است:  پاداشی که مخصوص خودش است.  و پاداش هائى که قابل واگذارى است و مى توان  آنها را به دیگرى هدیه داد.

مردم از یک نظر به چهار دسته تقسیم مى‏ شوند: 1- عدّه‏ اى«طالب حق» هستند؛ که اهل بهشتند. 2- گروه دیگر«جاهلان قاصِر» هستند؛ که اگر به حق دست نیابند در قیامت عذر آنها پذیرفته خواهد بود. 3- برخی«جاهلان مقصّر» هستند که اگر حق را نیابند یا پیروی از حق نکند در قیامت عذر آنها پذیرفته نخواهد بود. 4- گروهی که آگاهانه با حق مخالفت مى‏ کنند. اینها در قیامت گرفتار قهر و عذاب الهی خواهند شد.

قرآن در رابطه با زندگی انسان ها در بهشت می فرماید: «کسانى که ایمان آوردند، و فرزندانشان به پیروى از آنها ایمان اختیار کردند، ما فرزندانشان را در بهشت، به آنها ملحق مى کنیم». در حقیقت این نعمتی است که انسان، فرزندان با ایمانش را در بهشت در کنار خود ببیند، و از انس با آنها لذت ببرد، بى آنکه چیزى از اعمال او کاسته شود. در حقیقت منظور، فرزندان بالغى است که در مسیر ایمان از پدران خود پیروى مى کنند، و اگر فرزندان از نظر عمل، کوتاهى داشته باشند، خداوند به احترام پدران صالح، آنها را مى بخشد.

اگر انسان بداند كه عالَم محضر خداست و خدای بزرگ و فرشتگان نظاره گر او هستند و اعمال و گفتارش را ضبط می کنند هيچ وقت قول و يا عملى برخلاف رضاى او انجام نمى دهد. در لسان احادیث، «گفتار» هم جزء عمل محسوب شده و انسان بخاطر گفتارش عذاب می شود.