«تكبّر» چه در برابر خالق، چه در برابر خلق و چه در مقابل حقايق، همه از اسباب سقوط در دوزخ است. «استكبار»؛ (خود برتر بينى) نيز سرچشمه اصلى بسيارى از جنايات، ظلم ها، ستم ها و حق كشى هاست و باعث مي شود تا آدمى سرانجام وارد اين كانون قهر و غضب الهي يعني دوزخ بشود.

«عُجب» و «خودپسندى» در قرآن و روايات مورد مذمّت شديد قرار گرفته است؛ امام علي(ع) مي فرمايد: «خودپسندى و غرور، ضد راستى، درست انديشى و آفت عقل است». هم چنين آفت شرف انسان، آفت عقل او و موجب دشمن شدن مردم و سرآغاز حماقت انسان مي شود. قرآن نیز در مذمت آن می گوید: «آيا كسى كه زشتى عملش [بر اثر عُجب و خودپسندى و هواى نفس] براى او آراسته شده و آن را زيبا مى بيند [همانند كسى است كه واقع را مى يابد]؟! خداوند هر كس را بخواهد [و سزاوار باشد] گمراه مى سازد و هر كس را بخواهد [و شايسته ببيند] هدايت مى كند».

امام علی(ع) درباره علت نهي از پيروى كوركورانه از «رؤساى قبايل» و «رهبران متکبّر» می فرماید: «بر حذر باشيد از پيروى و اطاعت [كوركورانه] بزرگترها و رؤسايتان، همان ها كه به سبب موقعيّت خود، تكبّر مي ورزند و خويش را بالاتر از نسب خود مى شمرند، اعمال نادرست خود را به خدا نسبت مى دهند و به انكار نعمت هاى او برمى خيزند تا با قضايش ستيز كنند و بر نعمت هايش چيره شوند، آنها اساس تعصّب و اركان فتنه و فساد و شمشيرهاى تكبّر جاهليّتند». آری در طول تاريخ سران مقام پرست و رسانه هاي استكبار براى حفظ منافع نامشروع خود، مردم بى خبر را با انواع شعارهاى مهيّج قربانى منافع خويش ساخته اند.

«تكبّر» به معناى خود برتربينى و «تعصّب» به معناى وابستگى غيرمنطقى و دفاع بى قيد و شرط از شخص يا چيزى است که منشاء آن بيشتر جهل، كوتاه فكرى و خود بزرگ بينى است. اين رذيله اخلاقى، بخصوص هنگامى كه در شكل تعصّب نژادى و قبيلگى ظاهر شود سرچشمه مفاسد بسيارى است و در طول تاريخ همواره منشأ جنگ ها، خشونت ها و درگيرى هاى خونين بوده است. در حديث نبوي آمده كه «هر كس در قلبش به اندازه يك دانه خردل تعصّب ناروا باشد خداوند او را روز قيامت با اعراب جاهليّت محشور مى كند».

امام علي(ع) درباره لزوم عبرت گرفتن از امّت هاى پيشين می فرماید: «از آنچه به امّت هاى مستكبر پيشين از عذاب خدا و مجازات هاى او رسيد عبرت گيريد، و از قبرهاى آنها و خوابگاهشان در زير خاك پند گيريد و به خدا از آثار شوم كبر پناه بريد، آن گونه كه از بلاهاي روزگار به او پناه مى بريد، اگر خدا به كسى از بندگانش اجازه تكبّر ورزيدن مى داد، اول اجازه آن را به پيامبران و اولياى خاصّش مي داد؛ ولى خدا، كبر ورزيدن را براى آنها منفور شمرد و تواضع را براى آنان پسنديد، به اين دليل آنها گونه هاى خود را بر زمين مى نهادند، و صورت ها را به خاك مى ساييدند و مثل مستضعفان ساده مى زيستند».

امام علي(ع) در نامه خود به «زیاد بن ابیه» با توصیه به پرهیز از تکبر و لزوم تواضع می فرماید: «آيا اميد دارى كه خداوند پاداش متواضعان را به تو دهد در حالى كه نزد او از متكبران باشى؟ و [بدان] انسان تنها به آنچه از پيش فرستاده جزا داده مى شود و بر آنچه قبلا براى خود ذخيره كرده وارد مى گردد».

امام علی(ع) درباره اثر سوء «تواضع» در برابر ثروتمندان می فرماید: «كسى كه در برابر ثروتمندى به علّت ثروتش تواضع كند، دو سوم دين خود را از دست داده است». در واقع تواضع در برابر این افراد موجب ذلت تواضع كننده و طغيان ثروتمند می شود تا آنجا كه گويى ديگران را روزى خوار خود می شمارد، که متأسفانه اين رذيله اخلاقى در افراد بسيارى ديده مى شود؛ اما نبايد احترام ثروتمندان مؤمن و صالح را به سبب خدماتشان به نيازمندان و جامعه، مصداق اين حديث دانست؛ چراكه اين كار فضيلت و اداى حقى نسبت به آنهاست.

امام علی(ع) در تبیین قضاوت های دوگانه می فرماید: «از كسانى مباش كه معصيتِ كوچك ديگران را بزرگ؛ اما گناهانِ بزرگ خود را ناچيز مى بينند، طاعاتِ ديگران را كوچك؛ اما طاعاتِ خود را بزرگ مى پندارند، همواره به نفع خود و به زيان ديگران حكم مى كنند؛ اما هرگز حق را به ديگران نمى دهند»، بر اساس سخن امام(ع)، این افراد دچار تناقض شده و اعمال خود و ديگران را دوگونه مى بينند؛ در حالى كه بر اساس آیات و روایات؛ مؤمنان راستين طرفدار حق هستند، هرچند به زيان آنها باشد، باطل را رها می كنند، هرچند به ضرر آنها باشد.

امام علی(ع) با هشدار نسبت به عاقبت كار «ابليس» می فرماید: «از كارى كه خداوند با ابليس كرد عبرت بگيريد؛ زيرا اعمال طولانى و كوشش هاى بسيارش را بر باد داد؛ در حالى كه خدا را شش هزار سال عبادت كرده بود؛ ... [آرى] همه آنها را به سبب ساعتى تكبّر نابود ساخت، ... هيچ گاه خدا انسانى را با داشتن صفتى وارد بهشت نمى كند كه بر اثر همان صفت فرشته اى را از بهشت بيرون كرده است، حكم او درباره اهل آسمان و زمين يكسان است و خدا با هيچ يك از خلق خود دوستى خاصى ندارد تا به سبب آن چيزى را كه بر همه جهانيان تحريم كرده است بر وى مباح سازد!».

بر اساس آيات و روايات، تكبّرِ «ابليس» سرانجام به «كفر» او انجاميد؛ زيرا دستور پروردگار مبنی بر سجده بر آدم(ع) را غير حكيمانه پنداشت و مطرود درگاه الهی گشت؛ اما او مى تواند با سجده كردن بر آدم به توبه واقعي دست يابد.