اوّلا: گويندگان صواب كه در آيه 38 سوره نبأ به آن اشاره شده فرشتگان يا مؤمنانند نه مجرمان، و چنان كه مفسّران نيز گفته اند، سخن صواب ايشان همان شفاعت به حق است؛ چنان كه امام صادق(ع) در پاسخ به پرسشى درباره همين آيه فرمود: «كسانى كه در روز قيامت به آنان اجازه داده مى شود سخن صواب گويند، ما اهل بيت هستيم كه خدايمان را ستايش مى كنيم، بر پيامبران درود مى فرستيم و شيعيانمان را شفاعت مى كنيم».
ثانيا: در قيامت مراحل، مواقف و موقعيّت‌هاى مختلفى وجود دارد و خداوند مجرمان و کافران را از مطلق مخاصمه و مجادله در محضر خویش نهى نكرده، بلكه از مجادله به هنگام محاسبه اعمال نهى کرده است. چنانکه مخاصمه ياد شده در آیه 28 سوره ق، مربوط به مرحله پس از حسابرسى اعمال و در مقام عذرخواهى است، ولى مُهر شدن لب‌هاى مجرمان در زمان محاسبه و در حين انجام آن است كه مى كوشند گناهان خود را از اساس منكر شوند.

مردم در مورد حسابرسي قيامت كاملا با هم متفاوتند و بر چهار گروه تقسيم مي شوند: 1. گروهى نسبت به حسابشان بسيار سختگيرى مى شود؛ چون در دنيا در حساب بندگان خدا سخت مى گرفتند و يا كج خُلق و ستمگر بودند. 2. گروهي حسابشان بسيار آسان است و آن هم به خاطر اعمال نيك و خوشرفتارى و آسان گرفتن بر بندگان خدا يا به خاطر آلودگي كمتر به مال و مقام دنياست. 3. گروهي بدون حساب وارد بهشت مى شوند؛ زيرا آلوده به چيزى از امور دنيا نبودند. 4. كسانى بدون حساب وارد دوزخ مى شوند، مانند پيشواى ستمگر، تاجر دروغگو و پيرمرد زناكار.

واژه «حَسِيب» از ماده «حِساب» به معني شمردن و كفايت كردن آمده است. اين واژه هنگامى كه در مورد خدا به كار مى رود، به يكى از سه معنی مى باشد: كسى كه همه چيزِ جهان را احصاء كرده و از آنها باخبر است، كسى كه حساب بندگان را در قيامت رسيدگى مى كند و كسى كه امور بندگان را كفايت مى كند. واژه «حسيب» با «سريع الحساب» و «اسرع الحاسبين» متقارب است. خدا «اَسْرَعُ الْحاسِبِيْن» است؛ يعني نيازى به حساب كردن ندارد، چرا كه تمام اعمال بندگان يكجا نزد او حاضر است.

اولا: مجازات های رستاخيز اثر تكوينى و خاصيت عمل دنیایی است و اثر تکوینی عمل همواره با انسان همراه است؛ در حقیقت اعمال انسان در اين عالم نابود نمى‏ شود، و باقى مى‏ ماند، در روح او نيز آثار و ملكاتى برجاى خواهد گذشت، سپس اين ملكات و آثار عمل در تمام عوالم با انسان همراه است، و آن اعمال نيز در قيامت تجسم مى‏ يابد و با او خواهد بود و او را شكنجه و آزار خواهد داد.
ثانیا: عذاب های درد ناک و طولانی آخرت متناسب با شاکله شخصیّتی گناهکاران است؛ گناهکاران اگر هزاران برابر زندگی دنیا هم عمر می کردند باز هم عاقبت شان تغییری نمی کرد و این به آن خاطر است که نفس انسان سال های زیادی در دنیا با خلقیّاتی پرورش می یابد و به اموری عادت می کند که باعث تداوم بر گناه می شوند. به بیان امام صادق(ع) «اهل دوزخ از اين رو در دوزخ جاودان باشند كه نيّت داشتند اگر در دنيا جاودان باشند هميشه نافرمانى خدا كنند».
ثالثا: گناهکارانی که عذاب می شوند به عذاب های شدید و جاودانه ی آخرت هشدار داده شده اند؛ رهبران الهى و پيامبران بزرگ و اوصياى آنان، به عذاب شدید و جاودانه ی برخی از گناهان هشدار داده اند. با این حال، در صورت ارتکاب چنین گناهانی، به چه كسى مى‏ توانيم ايراد بگیریم، و بر چه چيز خرده گرفته، و به كدام قانون اعتراض نماييم؛ جز به خودمان!

خداوند با سرعت به حساب بندگان رسيدگى مى كند. اين مسئله از یک سو بشارتی است برای نیکوکاران که در آن روز به سرعت به پاداش خود مى رسند و از سوى ديگر تهديدى است براى بدكاران که مجازاتشان هرگز به تأخير نمى افتد، به سرعت به حسابشان مى رسند و حقّشان را در دستشان مى گذارند! دليل اين سرعت روشن است؛ زيرا حساب منوط به علم و آگاهى كامل، قدرت فوق العاده و رعايت عدالت از هر نظر است و چون خداوند همه اين صفات را در حد اكمل دارد مى تواند در يك چشم بر هم زدن حساب همگان را برسد.

قرآن در يك جا حسابگر اعمال بندگان را خداوند و در جاي ديگر، خود انسان دانسته است و اين دو هيچ تضادّى با هم ندارند. حساب كننده اصلى خداست؛ ولى به انسان نيز گفته مى شود تو مى توانى حسابگر خويش باشى و نتيجه همه اين محاسبه ها يكى است؛ چراكه مدارك حساب آن قدر روشن و پاداش ها معيّن و قوانين الهى در آن روز صريح و آشكار است كه جائى براى استنباط هاى نظرى كه مايه اختلاف احكام قضات مى شود وجود ندارد.

سرچشمه اصلى «پاداش و كيفر» در قیامت، آثار و نتايج اعمال در روح و جسم آدمى و همچنين تجسم آنهاست و در آيات و روايات تعبيرات جالبی در این زمینه وجود داد؛ قرآن می فرماید: «آنها كه زراعت و كشت سراى ديگر را با اعمال نيك خود مى طلبند كشت آنها را افزون مى كنيم». تعبير به كشت نشان مى دهد پاداش و كيفر در آن جهان چيزى جز نتايج اعمال خود انسان نيست. هم چنین می فرماید: «اما ستمگران هيزم و آتش افروز دوزخند»؛ در واقع آتش صورت دیگر اعمال آنهاست كه به فرمان خدا رنگ ابديت گرفته كه از آن به اثر عمل می توان تعبير نمود.

شرط اول حساب و جزا، عقل و تكليف است و بر طبق مدارك، حيوانات به اندازه خود داراى دركند و زندگى بعضی از آنها طوري است که نمي شود ناشى از غريزه باشد؛ زيرا غريزه معمولاً سرچشمه كارهاى يكنواخت و مستمر است؛ اما اعمالى كه در شرائط خاص و غير قابل پيش بينى بعنوان عكس العمل انجام مى گردد به فهم و شعور شبيه تر است تا به غريزه. از جمله شواهد قرآني مي توان به فرار مورچگان از برابر لشگر سليمان(ع) و آمدن هدهد به منطقه سبأ و آوردن خبر براى سليمان(ع) اشاره كرد. مواردي هم در روايات وجود دارد.

قرائن نشان مى دهد كه منظور از ميزان، وسيله سنجش به معنى عام آن است؛ زيرا مى دانيم هر چيزى وسيله سنجش مناسب خود را دارد. بنابراین منظور از ميزان هاى سنجش اعمال، كسانى هستند كه اعمال نيكان و بدان را با اعمال آنها مى سنجند، چنانكه در روايت آمده است كه: «امير مؤمنان(ع) و امامان(ع) از فرزندان او ميزان هاى عدل قيامت هستند». در واقع اين شخصيت هاى بزرگ و نمونه، مقياس هاى سنجش اعمالند و اعمال هر كس به آن اندازه اى كه به آنها شباهت دارد «وزين» است و آنچه به آنها شباهت ندارد بي وزن يا كم وزن است.

امام علي(ع) در رابطه با لزوم حسابرسی اعمال می فرماید: «هر كس به حساب خود برسد سود مى برد و آن كس كه غافل بماند زيان مى بيند»، در واقع حسابرسى در زندگيِ مادي، ابزاری براى پرهيز از زيان ها بوده و سبب اصلاح نقاط آسيب پذير می شود. اما حسابرسى در امور اخروى بايد شديدتر و دقيق تر باشد، زیرا پیامبر(ص) می فرماید: «انسان، باايمان نخواهد بود؛ مگر با دقت اعمال خود را محاسبه كند، دقيق تر از آنچه شريك به حساب شريكش مى رسد»، زيرا بر اساس آیات قرآن نگاهبانانى اعمال ما را نوشته و حساب دقيق آنها را دارند.