سؤال : چرا از قرآن به «ذکر» و «تذکرة» و از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)به «مذکّر» تعبیر شده است؟ چه رازى در این تعابیر است؟
پاسخ : دو نکته بسیار مهم، که سر چشمه معارف بلندى است، در این تعبیرات به چشم مى خورد:
1 ـ از آیه مورد بحث و برخى دیگر از آیات و روایات مى توان استفاده کرد که وظیفه پیامبران «یادآورى» است; یعنى در ذات و فطرت پاک بشر، روح ایمان و حقیقت تعلیمات انبیاء به مقتضاى «فِطْرَةَ اللّهِ الَّتى فَطَرَالنّاسَ عَلَیْها» وجود دارد; نه تنها اصول دین، بلکه فروع دین نیز در اعماق فطرت بشر ریشه دارد.
بنابراین، کار انبیاء و اولیاء یادآورى مسائل فطرى است، تا فطرت فراموش شده هر انسان را بیدار نموده و توحید و یکتا پرستى و معاد و جهان پس از مرگ را که در اعماق جان انسان شناخته شده است دو باره براى بشر بشناساند. روح عدالت خواهى و تقوا را که در درون جان انسان است به خاطر او بیاورند.
حضرت على(علیه السلام) در خطبه اوّل نهج البلاغه این و ظیفه انبیاء را بسیار زیبا توضیح داده است. آن حضرت در پاسخ این سؤال که چرا خداوند پیامبران را برانگیخت؟ مى فرماید:
«لِیَسْتأْدُوهُمْ میثاقَ فِطْرَتِه، وَ یُذَکِّروُهُمْ مَنْسِىَّ نِعْمَتِهِ وَ یَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ بِالتَّبْلیغِ، وَ یُثیرُوا لَهُمْ دَفائِنَ الْعُقُولِ...» ـ بعثت پیامبران اهداف مختلفى دارد. از جمله:
1 ـ پیمان فطرت را از مردم بخواهند تا ادا کنند. از این جمله معلوم مى شود که خداوند در درون جان انسان پیمانى را با بندگانش بسته است که انسان موظّف است آن را ادا کند. و شاید پیمان «الست» که در آیه 172 سوره اعراف به آن اشاره شده است، همین پیمان فطرت باشد.
2 ـ نعمت هاى فراموش شده را به یاد انسان آورند. این هم نوعى تذکّر و یاد آورى است که انسان اگر اعماق وجودش را بکاود، این نعمت ها را در درون جان خود مى یابد، ولى آنها را فراموش نموده است; زیرا غرق در مادّیات شده و خاصیّت عالم مادّه غفلت است. آرى! دنیا غافل کننده است.
3 ـ از طریق استدلالات عقلى (علاوه برمسائل فطرى) بر آنها اتمام حجّت کنند و تعلیمات آسمانى و فرمان هاى الهى را به بشر برسانند.
4 ـ چهارمین هدف از بعثت پیامبران این است که زمینه ها و گوهرهاى درون فطرت و عقل انسان ها را کشف و استخراج کنند.
پیامبران همانند باغبانانى هستند که دانه ها را خلق نمى کنند، بلکه آنها را در زمین آماده قلب و جان انسان پرورش مى دهند تا بخوبى برویند و رشد کنند. انبیاء «مذکّر» هستند، یعنى معلومات درون جان انسان را به او یاد آورى مى کنند. این مطلب را شاعر چه زیبا به شعر در آورده است:
گوهر خود را هویدا کن، کمال این است وبس! *** خویش را در خویش پیدا کن، کمال این است وبس!
و در آیات و روایات نیز شواهدى دارد; از جمله در روایتى از وجود مقدّس پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) آمده است: «اَلنّاسُ مَعادِنُ کَمَعادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ» یعنى مردم با تمام تفاوتهایى که دارند، همه داراى وجود با ارزشى هستند یعنى وجود آنها همچون معادل گرانبهاست که باید زیرنظر معدن شناس استخراج شود.
بنابراین، اوّلین نکته این تعبیرات این است که اصول دین و اصول فروع دین در فطرت ما ریشه دارد و کار انبیاء یادآورى همان فطرت انسان است.
نکته دوم، مطلبى است که در آیه 26 سوره غاشیه آمده است. مبنى براین که وظیفه پیامبر فقط تذکّر و یادآورى است و هیچ گونه تسلّط و سلطه اى بر آنها ندارد; یعنى دین اجبارى نیست بلکه پیامبر فقط معارف را به مردم یادآورى مى کند، ولى نمى تواند آنها را مجبور به قبول آن کند، بلکه مردم باید خود حرکت کنند و دین را بپذیرند و به آن عمل کنند.
رسول خدا نیز بت پرستان را مجبور به پذیرش دین نمى کرد، بلکه از آنها مى خواست که به دعوت او گوش فرادهند و سپس هر گونه خواستند تصمیم بگیرند که متأسّفانه برخى از آنان حتّى راضى نبودند گوش کنند!
1 . سوره روم، آیه 30.
2 . بحارالانور، جلد 58، صفحه 65، حدیث 51.
