بردگى از مسائلى است که هیچ وجدان سالمى آن را نمى پذیرد، به همین جهت بشریّت یک قرن قبل علیه این موضوع قیام کرد و کار نامه بردگى را درهم پیچید و آن را مختومه اعلام کرد. بنابراین، هیچ انسانى حق ندارد مالک انسان دیگرى گردد و او را برده خود کند; هر چند در عصر و زمان ما هنوزهم طرفداران (به اصطلاح) حقوق بشر به این معامله پر سود مى پردازند و بچّه هاى خرد سالى را از کشورهاى فقیر مى خرند و در کشورهاى غربى به فروش مى رسانند!

سؤال : راستى موضع اسلام در مورد بردگى چیست؟ آیا دینى که بشارت دهنده آزادى است، در مسیر آزادى بردگان برنامه اى داشته است؟

پاسخ : توضیح سه مطلب در پاسخ به این سؤال لازم است:

1 ـ اسلام مخترع برده دارى نبوده است; بلکه نظام برده دارى هزاران سال قبل از اسلام وجود داشته است.

2 ـ اسلام برنامه آزادى بردگان را طرّاحى و اجرا کرد و این کار بزرگ را در چند مرحله انجام داد:

الف ـ ترغیب و تشویق مردم به آزادى بردگان از طریق پیشوایان دین در قول و عمل; به عنوان مثال، در روایتى از حضرت رسول(صلى الله علیه وآله)آمده است: «شَرُّ النّاسِ مَنْ باعَ النّاسَ; بدترین مردم کسانى هستند که بردگان را خرید و فروش مى کنند.(1)»

طبق این حدیث بدترین معاملات معامله انسان است; روایات دیگرى نیز در این زمینه آمده است که به همین روایت اکتقا مى کنیم.

بزرگان دین نیز در عمل مشوّق مردم در آزادى بردگان بودند، یکى از افتخارات حضرت على(علیه السلام)این است که هزار برده با پولى که از زحمت بازوى خویش به دست آورد، آزاد نمود(2). امام حسن مجتبى(علیه السلام) به بهانه شاخه گلى که یکى از کنیزانش به او هدیه مى کند، کنیز خود را آزاد مى کند(3).

ب ـ جلوگیرى از برخى منابع بردگى:

اسلام از برخى سرچشمه هاى برده دارى نیز جلوگیرى کرد; از جمله این که برده گرفتن بدهکاران یا سارقان را در مقابل بدهکارى یا سرقت ممنوع کرد و همچنین از فروختن افراد آزاده بوسیله غاصبان و فروختن فرزندان از سوى پدران و مادران فقیر شدیداً نهى فرمود.

ج ـ اقدامات عملى براى آزادى بردگان: اسلام اقدامات عملى فراوانى براى آزادى بردگان انجام داد، از جمله این که، بخشى از زکات را براى این امر اختصاص داد; کفارّه برخى از گناهان را آزاداى بردگان معیّن نمود; خرید و فروش کنیزى را که از مولایش بچّه دار شود، ممنوع اعلام کرد تا پس از مرگ مولى آن کنیز به واسطه ارث به فرزندش برسد و آزاد گردد; به بردگان اجازه داده شد که با کار و زحمت، با توافق با مولاى خویش، قیمت خویش را درآورند و به آقاى خود دهند تا آزاد گردند.

سؤال : چرا اسلام یکباره تمام بردگان را آزاد نکرد؟

جواب : این کار به نفع بردگان نبود; زیرا آنها از کشورهاى دور دست به عربستان آمده بودند و در آنجا کس و کارى نداشتند; علاوه براین، هیچ سرمایه و ثروتى هم نداشتند، حال تصوّر کنید که اگر یکباره تمام بردگان در جامعه اسلامى آزاد مى شدند و در کوچه ها و خیابان ها رها مى شدند، چه فاجعه اى رخ مى داد! بدون شک این کار به نفع آنها نبود و عّده اى از آنها از گرسنگى مى مردند، به این جهت تدریجاً آزاد مى شدند تا به راحتى جذب جامعه گردند.

3 ـ اسلام مفهوم بردگى را عوض کرد; و کشتن، شکنجه، آزار و اذیّت آنها را نهى کرد و براى آنها شخصیتّى همانند سایر انسان ها قائل شد; به این جهت، على(علیه السلام)هنگام خرید لباس براى خود و قنبر دو دست لباس تهیّه مى کند و به قنبر مى گوید:«اوّل شما انتخاب کن، لباس دیگر را من مى پوشم (و به او پیشنهاد مى کند لباس بهتر را بردارد!)(4)» این دیگر بردگى نیست; بلکه آقایى است. اسلام اعلام کرد بردگان مى توانند امام جماعت، قاضى، فرمانده لشکر شوند.

در حالات امام سّجاد آمده است که آن حضرت برده تنبلى داشت که خیلى مى خوابید، روزى حضرت وارد منزل شد، دید او خوابیده در حالى که عرق نموده است، بالاى سر او نشست و باد بزن به دست گرفت و او را باد زد، پس از مدّتى که از خواب برخواست، حضرت به او فرمود: استراحت کن ولى کارهاى ما را انجام بده! شرح بیشتر این مسأله را در تفسیر نمونه، ذیل تفسیر سوره محمد(صلى الله علیه وآله)مطالعه فرمائید.(5)

* * *

1 . مستدرک الوسائل، جلد 13، ابواب ما یکتسب به، باب 19، حدیث 1.

2 . وسائل الشّیعه، جلد 16، ابواب العتق، باب 1، حدیث 6.

3 . مستندالامام المجتبى(علیه السلام)، صفحه 702.

4 . بحارالانور، جلد 40، صفحه 324، حدیث 20.

5 . تفسیر نمونه، جلد21، صفحه 412 به بعد.