همان طور که گذشت براى آیه مثل، تفسیرهاى مختلفى ذکر شده است که یک نمونه آن گذشت و دو تفسیر دیگر نیز خواهد آمد; امّا قبل از بیان دو تفسیر دیگر (تفسیر فلسفى و روایى) لازم است به این سؤال، پاسخ داده شود:

آیا ممکن است یک آیه تفسیرهاى مختلفى داشته باشد؟ آیا امکان دارد که یک جمله در یک لحظه داراى معانى متعدّدى باشد؟ آیا استعمال یک لفظ در بیش از یک معنى جایز است؟

پاسخ : به اعتقاد ما، نه تنها مانعى ندارد که یک جمله تفسیرهاى متعدّدى داشته باشد، بلکه این کار نوعى هنر، فصاحت، بلاغت، زیبایى و عمق کلام را مى رساند;

زیرا یکى از محاسن و زیبائیهاى کلام، استعمال لفظ در بیش از یک معنى است.(1)بنابراین چه مانعى دارد که یک آیه، مثلا هفتاد تفسیر داشته باشد و گوینده همه آنها را قصد کرده باشد. نمونه آنچه گفته شد هم در اشعار فارسى یافت مى شود و هم در اشعار عربى; از هرکدام به یک نمونه بسنده مى کنیم:

سعدى شاعر چیره دست و کم نظیر شیرازى که هنوز هم اشعارش طراوت خاصّى دارد، چنین سروده است:

از در بخشندگى و بنده نوازى *** مرغ هوا را نصیب ماهى دریا

این شعر چندین معنى دارد:

1ـ اگر بعد از کلمه «را» در مصرع دوم وقف کنیم و آنجا ویرگولى نهاده شود، در این صورت معنى شعر این است که خداوند مرغ هوا را، طعمه ماهى دریامى کند; بدین شکل که در دریا ماهیانى وجود داد که به قدرت پرودگار، خود را به شکل سفره اى بر سطح آب قرار مى دهند پرنده بى خبر روى آن مى نشیند، ناگهان ماهى مذکور، پرنده را صید نموده و او را مى بلعد و بدین وسیله مرغ هوا، نصیب ماهى دریا مى شود.

2 ـ دومین تفسیر شعر مذکور، عکس معنى اوّل است; یعنى ماهى دریا، شکار مرغ هوا مى شود; به این شکل که پس از کلمه «نصیب» توقّف شود و ویرگولى پس از آن نهاده شود. این نیز از عجایب قدرت خداست که برخى پرندگان، شکار خود را از آسمان تحت نظر مى گیرند و از آنجا براى صید طعمه شیرجه مى زنند و گاهى ماهیانى را در عمق ده مترى آب صید مى کنند و از سوى دیگر آب خارج مى شوند.

3 ـ معناى سوم شعر این است که خداوند، هوا را نصیب مرغ آسمان و دریا را نصیب ماهیان کرده است; پرندگان در هوا پرواز و زندگى مى کنند و ماهیان در دریا زندگى و شِنا مى کنند. آرى خداوند به هر کدام، هرچه را لازم داشته اند، عنایت کرده است «اَلَّذِى اَعْطى کُلَّ شَىْء خَلْقَهُ(2)».

4 ـ اگر کلمه نصیب را به صورت مضموم و مرفوع بخوانیم، این شعر معناى دیگرى نیز پیدا مى کند; خداوند ماهى دریا و مرغ هوا را قسمت و روزى انسان قرار داده است.

بنابراین اگر سعدى تمام این چهار معنى را قصد کرده باشد، نه تنها اشکالى ندارد; بلکه آن را علامت تبحّر و چیره دستى او مى دانند.

در بین اشعار عربى نیز چنین اشعارى به چشم مى خورد که مانند شعر فوق چند تفسیر دارد.

برخى از دانشمندان متخصّص در لغت مى گویند که کلمه «عین» در زبان عرب نزدیک به «70» معنى دارد که از جمله معانى آن «چشم»، «چشمه»، «طلا» و «خورشید» است. شاعر عرب در وصف پیامبر بزرگوار اسلام(صلى الله علیه وآله) سروده است:

المرتجى فى الدجى والمبتلى بعمى *** والمشتکى ظمئاً والمبتغى دیناً

یأتون سدّته من کل ناحیة *** و یستفیدون من نعمائه عیناً

یا رسول اللّه چهار گروه به در خانه تو مى آیند و هرکدام چیزى طلب مى کنند:

1 ـ آنها که گرفتار تاریکى و ظلمت شده اند، سراغ «عین» و آفتاب و جودت مى آیند.

2 ـ کسانى که چشم بینایى ندارند، براى نعمت «عین» و چشم به سویت مى آیند.

3 ـ افرادى که بدهکار و فقیرند، درخواست «عین» و طلا دارند.

4 ـ و مسلمانان تشنه و جویاى آب، درخواست «عین» و چشمه آب دارند.

این شاعر چیره دست عرب تمام معانى چهار گانه بالا را از کلمه «عین» که در شعرش آمده اراده کرده است.

نتیجه این که، استعمال لفظ در بیش از یک معنى مانعى ندارد; بنابراین یک آیه قرآن مى تواند معانى مختلفى داشته باشد، البتّه با شاهد و قرینه کافى; نه این که هر کس به رأى و سلیقه خویش، قرآن را تفسیر کند، و این همان «تفسیر به رأى» مى باشد که ممنوع است.

با توجّه به این مقدّمه، دو تفسیر دیگر از تفاسیر مختلفى که براى آیه شده است، بیان مى کنیم:

1 . علماء علم اصول این بحث را بطور مفصّل در علم اصول مطرح کرده اند، استاد معظّم نیز در کتاب «انوارالاصول» جلد اوّل، صفحه 141 بحث فوق را به تفصیل مطرح نموده اند.

2 . سوره طه، آیه 50 .