«اَوْ کَظُلُمات فِى بَحْر لُجِّىٍّ» ـ کلمه «لُجِّى» در لغت عرب به معنى «لجاجت» است و «لجاجت»، سماجت بر انجام کارى است; مثلا، به شخصى مراجعه مى کنید تا کارى براى شما انجام دهد; امّا او جواب مثبتى نمى دهد، دوباره مراجعه مى کنید، جوابى نمى گیرید; بار سوم، چهارم و... این پى گیرى را سماجت و لجاجت مى گویند. دریا را نیز از آن جهت که امواجش پشت سرهم مى آید اصطلاح «بَحْرِلُجِّى» مى گویند; بدین معنا که گویى این امواج لجاجت مى کنند. خداوند متعال، در این آیه شریفه، اعمال کفّار رابه تار یکى ها و ظلمت هاى موجود در دریاهاى طوفانى تشبیه کرده است.
«یَغْشیهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ» ـ اعمال کفّار مانند ظلماتى است که در درون دریاى موّاج و جود دارد، آن هم دریاى مواجّى که موج هاى فراوان و خروشانش یکى پس از دیگرى به وجود مى آید; علاوه بر همه اینها، شب است، و هواى آسمان نیز ابرى است و بر تاریکى دریا مى افزاید. دریاها هرچه عمیقتر باشد، امواج آن بیشتراست، موجى که در یک حوض یا استخر ایجاد مى شود بسیار محدود و کوچک است; امّا امواج به وجود آمده در دریا، مخصوصاً دریاهاى عمیق، بسیار فراوان و بزر گ است; بنابراین، از بیان قرآن کریم که مى فرماید: امواج این دریا بر روى هم سوار است، معلوم مى شود که دریاى مورد بحث، دریاى عمیقى است، به این جهت طبق گفته دانشمندان که در عمق بیش از هفتصد مترى دریا نورى وجود ندارد در مى یابیم که اعماق دریا را تاریکى و ظلمت همیشگى فرا گرفته است و عجیب این که در آن اعماق تاریک و ظلمانى، گیاهان و جاندارانى وجود دارد که از خود نور تولید مى کنند و محیط خود را روشن مى کنند. جاى پرسش است که این جانداران، این نور را از کجا آورده اند؟ چه دستگاهى در بدن آنها وجود دارد که تولید نور مى کند؟ و... «یا مَنْ فِى الْبِحارِ عَجائِبُهُ!»
خلاصه این که، چرا اعمال کفّار مانند ظلماتى است که درون دریاى موّاج وجود دارد، آن هم در اعماق تاریک دریاهایى که نور طبیعى به آن نمى رسد؟
این امر دو علّت دارد; یکى عمق زیاد دریا و دیگرى موج هاى دریا. موج ها باعث شکست نور و مانع عبور نور به عمق دریا مى شود; بنابراین، هم عمق دریا و هم موج هاى متعدّدى که بر سطح دریاست مانع نفوذ نور به عمق دریا مى شود; علاوه بر همه این ظلمت ها، ابرهاى بارانى نیز آسمان را تاریک کرده است; ابرهاى باران زا معمولا متراکم هستند، برخلاف ابرهاى دیگر که تراکم آن کمتر و نفوذ نور در آن راحت تر است.
«ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْض اِذا اَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَریها» ـ خلاصه این که، در این دریایى که اعمال کفّار به آن تشبیه شده است، تمام عوامل ظلمت و تاریکى جمع شده است و تاریکى در آن موج مى زند. شب تاریک و ابرهاى متراکم باران زا که مانع عبور نور است و ظلمت اعماق دریا و امواج سهمگین و متعّدد که باعث شکستن نور مى باشد، ظلمت و تاریکى وحشتناکى را ایجاد مى کند.
ظلمت بر ظلمت و تاریکى بر تاریکى، به گونه اى که اگر انسانى در این تاریکى دست خود را جلوى چشمش بیاورد; حتّى در فاصله نزدیک نیز قادر به دیدن آن نیست ! در حالى که انسان در تاریکى شب معمولا دست خود را مى بیند.
«وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور» ـ منشأ و منبع همه نورها خداوند است و طبعاً هرکسى خواهان نور باشد باید از آن منبع نور استفاده کند، به این جهت در پایان آیه مى فرماید: «کسى که خداوند براى او نورى قرار ندهد، نورى نخواهد داشت».
پس نورِ معنویّت و علم و آگاهى و ایمان را باید از آن منبع نورانى گرفت.
خلاصه این که، اعمال کفّار مثل چنین شخصى است که در قعر چنان دریایى تاریک و ظلمانى به سر مى برد که ظلمتها پشت سرهم و روى همدیگر است به گونه اى که دست خود را نمى بیند، بر خلاف مؤمنان که نور ایمان آنها«نُورٌ عَلى نُور» است و نه تنها خود از آن بهره مى برند که چراغى فراسوى دیگران نیز مى باشند.
1 . این جمله زیبا، قسمتى از دعاى پر عظمت جوشن کبیر است، که حاوى هزار اسم از اسماء الهى است!
2 . این مطلب اشاره به روایتى از امیرالمؤمنین، على بن ابیطالب(علیه السلام) است که ابرها را دو قسم مى شمرد; حضرت در این روایت، که کلمه 472 از کلمات قصار نهج البلاغه است، مى فرماید: «الّلهمّ اسقنا ذلل السحاب دون صعابها; بار خدایا! به وسیله ابرهاى رام به ما باران عنایت کن، نه به وسیله ابرهاى سرکش!»
