علل و انگیزه های مختلفی سبب شکل گیری پرسش از هدف و فلسفه خلقت در ذهن انسان می شود، از قبیل: مواجهه انسان با ناپایداری زندگی و بی وفایی دنیا، مواجهه با مرگ دوستان، شکست و ناکامی در اهداف زندگی، شرایط نامساعد اجتماعی و معمّا شدن آفرینش، و... . اما متأسّفانه استفهام حقیقی از فلسفه خلقت، کمتر در ذهن انسان شکل می گیرد، و تنها زمانی که انسانها در رسیدن به اهداف و مقاصد خود شکست خورده و از زندگی مایوس می شوند، اسباب و انگیزه های پرسش از هدف و فلسفه خلقت در ذهن انسان ایجاد می شود.

امام سجّاد(ع) در پاسخ شخصى كه از ايشان پرسيد چه كسى در كربلا پيروز شد؟ فرمودند: «زمانى كه وقت نماز شد، اذان و اقامه بگو، پيروز را مى‌شناسى». مفهوم كلام ايشان اين است كه سؤال كننده خيال ‌كرده در كربلا نبرد براى حكومت بود؛ در حالي كه نزاع براى مكتب بود. لذا بنى اميّه طرفدار مكتب جاهليّت و بنى هاشم و خاندان پيامبر(ص) خواستار مكتب توحيد بودند؛ اكنون بايد ديد كدام مكتب حاكم است؟ آيا مكتب آنها يا مكتب ما؟ هنگام گفتن اذان و اقامه است كه مى‌توان فهميد كه غلبه كننده، پيامبر(ص) و خاندان او هستند.

سپاهیان امام على (ع) با آن رهبرى لایق، امکان پیروزى بر دشمن را از هر نظر دارا بودند، ولى متأسفانه ضعفهایى داشتند که تمام عوامل پیروزى را از اثر انداخت و بى شک این ضعفها در هر قوم و ملّتى که پیدا شود، سرنوشتى بهتر از سپاه کوفه نخواهد داشت. این ضعفها عبارتند از: 1- رها کردن عمل و چسبیدن به سخن. 2- غفلت و فقدان وَرَع؛ به تعبیر دیگر عدم توجه به واقعیتها که سبب مى شود دشمن به راحتى در میان جمع نفوذ کند. 3- طمع در چیزى که استحقاق آن را ندارد.

یکی از ریشه های ماجرای خونین کربلا انتقامی بود که بنی امیّه می خواست از شکست های خود در زمان رسول خدا(ص) بگیرد. انتقام کشته شدن پدربزرگ، دایی و برادر معاویه که در جنگ بدر کشته شده بودند. معاویه و پدرش اگرچه بعداز قدرت یافتن مسلمانان و فتح مکه به دست آنان ظاهرا اسلام آوردند امّا به شهادت قراین واضح، هرگز اسلام آنان واقعى نبود و امام على(ع) در چند جاى نهج البلاغه به این نکته اشاره دارد.

تاریخ آزمایشگاه بزرگ مسائل زندگی انسان ها و اثبات یا رد بسیاری از واقعیات است. در اینجا رمز شکست و پیروزی اقوام، واکنش ها و روحیات آنها، دلایل پیشرفت و سقوط تمدن ها و نحوه عملکردشان آزموده می شود و از آنجا که با واقعیات تجربی و آثار به جا مانده از گذشتگان سر و کار دارد، به عنوان شاخه ای از علوم تجربی قابلیت اقناع بسیاری از منکران لجوج مفاهیم نظری را دارد. قرآن نیز به همین دلیل بشر را به مطالعه آثار پیشینیان فرا می خواند.

این عوامل عبارتند از: 1. اشتباه در محاسبه كه براى بعضى از تازه مسلمانان پيدا شده بود و گمان می کردند كه در تمام جنگ ها خداوند آنان را با امداد غيبى پیروز می کند، و تلاش و كوششى لازم نيست. 2. عدم انضباط نظامى و مخالفت ياران «عبداللّه بن جبير» با فرمان مؤكّد پيامبر(ص) دائر بر عدم ترك تنگه احد. 3. دنيا پرستى جمعى از مسلمانان جهت جمع آورى غنائم. 4. غرور و غفلت ناشى از پيروزى. 5. رها كردن مركز فرماندهى.

دشمنان اسلام که در اوج قدرت بودند به توانايى و قدرت خود مى نازيدند و مى گفتند: ما جمعيتى نيرومند و متحد هستيم و از مخالفانمان انتقام مى گيريم و بر آنها پيروز مى شويم. ولى قرآن در یک پيش گويى قاطع مى فرماید: آنها به زودى جمعشان شكست مى خورد و پا به فرار مى گذارند. چند سالى بيشتر نگذشت كه مسلمانان هجرت نمودند و آنقدر قدرت و توانايى يافتند که نه فقط كفار مكه بلكه تمام جزيره عربستان در برابر آنان سر تسليم فرود آوردند.

امام کاظم(ع) از آغاز با حسين شهيد فخ در تماس و ارتباط بود. گرچه پيشواى هفتم شكست نهضت را پيش بينى مى‏ كرد، ليكن هنگامى كه احساس كرد حسين در تصميم خود استوار است، به او فرمود: «گرچه تو شهيد خواهى شد، ولى باز در جهاد و پيكار كوشا باش، اين گروه، مردمى پليد و بدكارند كه اظهار ايمان مى‏ كنند ولى در باطن ايمان و اعتقادى ندارند، من در اين راه اجر و پاداش شما را از خداى بزرگ مى‏ خواهم». همچنین امام جواد(ع) می فرماید: بعد از فاجعه کربلا هیچ فاجعه ای برای ما بزرگتر ار فاجعه فخ نبوده است.

پیروزى همواره به معنى غلبه ظاهرى و جسمانى بر دشمن نیست و گاه پیروزی، پیروزى یک مکتب است، همانند امام حسین(ع)، که با شهادت خود، اسلام را از سقوط، رهائى بخشید. از سویی وعده خداوند به پیروزی مؤمنان، یک وعده مشروط است و اختصاص به کسانى دارد که از قلب و جان، خواهان رضاى خدا و از نظر عمل در خط فرمان او باشند.

«تهذیب نفس» از دیدگاه قرآن داراى جایگاهى بلند است. این مسئله نزد خداوند از چنان اهمیتی برخوردار است که طولانى ترین و مهمترین سوگندهای خداوند که در سوره«شمس» است و سه بار در آن سوگند به ذات پاک خداوند تکرار شده است؛ سرانجام روى این مسأله تأکید می کند که: «فلاح و رستگارى در تزکیه نفس است». همچنین قرآن با این تعبیر بیان می کند که رستگارى انسان نه در گرو پندارها و خیال ها و نه در سایه مال و ثروت و مقام و نه وابسته به اعمال اشخاص دیگر است.