نفس معانی مختلفی دارد مانند روان، جان، حیات، جاندار، شخص، ذات، میل، خویشتن، خود و... . باید توجه داشت که در سوره انبیاء این واژه به معنای مجموع جسم و جان و برای اشاره به این حقیقت و قانون کلی است که مرگ برای همه انسان ها پدید می آید، اما در سوره زمر نفس به معنی روح است و فقط اشاره ای به چگونگی پدید آمدن مرگ با قطع ارتباط روح از جسم صورت می گیرد و بدیهی است که این دو بیان تناقضی با هم ندارند.

اولا خواب اصحاب کهف خوابی معجزه آسا بود که نباید با خواب های معمولی قیاس شود و از آیات قرآن نیز برمی آید که خواب آنها متفاوت با خواب های معمولی بود. ثانیا اراده خداوند فقط به اموری محدود می شود که ذاتا و عقلا محال باشند(مانند اجتماع نقیضین یا ضدین و مانند آن) نه اموری که در ظاهر و در قیاس با دانش محدود ما ناممکن به نظر آیند و از آنجا که در علوم تجربی و زیستی ثابت شده که خواب های طولانی مدت با توضیحاتی چون زمستان خوابی یا انجماد و به حداقل رساندن میزان نیاز بدن به سوخت و ساز و انرژی، اموری قابل حصول و ممکن هستند، هیچ اشکالی ندارد که اراده خداوند متعال به پدید آمدن چنین خوابی تعلق گرفته باشد.

خدا در سوره «حجّ»، درباره گروهى از كفّار مى فرمايد: «كسانى كه كافر شدند لباس هايى از آتش براى آنها بريده مى شود». مفهوم اين سخن آن است كه قطعاتى از آتش به صورت لباس براى آنها بريده و دوخته مى شود، نه اينكه آتش از هر سوى آنها را مانند لباس احاطه كند. از آن دردناكتر اينكه مايع سوزان و جوشان بر سرشان مى ريزند و اين آب سوزان در آنها چنان اثر مى كند كه هم درونشان را ذوب مى كند و هم برونشان را! براى آنها تازيانه ها يا گرزهايى [آتشين] است و هر زمان بخواهند از دوزخ خارج شوند، بلافاصله به آن باز گردانده مى شوند.

برخی از آیات و احادیث نشان از حیات و هوشیاری ارواح مؤمنان و کافران محض دارند ولی روایات دیگری مربوط به سؤال قبر وجود دارد که مردگانی که خارج از دایره «ایمان محض» یا «کفر محض» هستند، تا روز قیامت در حالتی شبیه به «خواب» روزگار می گذرانند؛ از اخبار متعددى كه در زمينه سؤال قبر وارد شده استفاده مى شود كه در قبر از دو گروه سؤال مى شود. گروهى كه ايمانى خالص دارند و گروهى كه صاحب كفر خالصند اما افراد مستضعفى كه در ميان اين دو قرار گرفته اند، حداقل در این مرحله مورد سؤال قرار نمی گیرند.
امّا مقصود از افراد «مستضعف» افرادی هستند که در مرز بین کفر و ایمان هستند. افرادی که در اثر دور ماندن از فضای ایمان و اسلام یا مرز اصلی برای تشخیص مذهب حق، شناخت لازم جهت هدایت شدن را کسب نکرده و به همان عقیده گذشته خود باقی مانده اند. این افراد گر چه مؤمن به دین اسلام یا مذهب راستین نبوده اند اما به جهت عدم اتمام حجت بر آن ها تا زمان تمام شدن حجت خداوند بر آن ها مورد مؤاخذه قرار نمی گیرند و سؤال قبر ندارند.
منظور از «مؤمن خالص» در روایات سؤال قبر، کسی است که به دین اسلام ایمان داشته و اگر چه در «عمل» مؤمنی متوسط الحال بوده ولی اصل ایمان او خالص و پذیرفته شده می باشد و بنابراین مشمول کسانی که «در قبر کسی متعرض سؤال از آنها نمی شود» نمی گردند.
حتی درباره افراد مستضعف هم می گوییم که به هیچ وجه مفهوم احادیث سؤال قبر این نیست که آنها برزخ ندارند بلکه فقط موضوع «سؤال قبر» از آنها منتفی شده است و شاید به روز قیامت موکول شده باشد. اتفاقا از روایات فشار قبر استفاده مى شود که رنج در قبر عمومیت دارد و همه به آن گرفتار مى شوند. رنج وقتی معنی پیدا می کند که ما شعور را برای مرده پذیرفته باسیم.

این روایت از لحاظ سندی اعتباری ندارد و علمای رجال حدیث «وهب بن وهب» را که در سند حدیث قرار دارد، كذّاب می دانند. سایر ادله هم  - اعم از آیات و روایات - که مسئولیت گناه هر کسی را مربوط به خودش می دانند، مضمون این روایت را نفی و رد می کنند. ضمن اینکه طبق برخی روایات، كودكان بعد از مرگ دوباره آزمایش می شوند و فقط اگر از فرمان خدا سرپیچی کردند وارد جهنم خواهند شد. از طرفی بنابر دلالت ادلّه متقن دینی، همه کودکان فطرتا پاک هستند و از اوّل كافر متولد نمی شوند تا به خاطر چنین کفری مستوجب عقاب باشند! بر فرض اگر چنین حدیثی را قبول کنیم، دلالت آن شامل اولادی است که مکلّف شده و راه پدران خود را ادامه و در آزمایشات الهی کفر خود را نشان داده اند، نه کودکان غیر مکلّف؛ چرا که تعذيب غير مكلّف قبيح شمرده می شود و خدا از انجام چنین قبیحی منزّه است. در آخر و با وجود همه این پاسخ ها، به نظر می رسد بهترین راه واگذار کردن علم این امر به خداست و او هرگز به بندگانش ظلم نمی کند.

هيچ منافاتی ميان علم مخصوص خداوند به احوال جنين با تشخيص جنسیت در عصر حاضر وجود ندارد؛ چراکه آگاهى خداوند بدين معنا مى‌باشد كه تنها خداوند مى‌داند در هر لحظه‌اى از لحظات، چند رحم ـ در سراسر جهان هستى ـ بارور شده يا نشده است. و اين همانند آيه «وَ ما تَسقُطُ مِن وَرَقَةٍ إلَّا يَعلَمُها» است؛ یعنی تنها خداوند مى‌داند در هر آنى از آنات، چند برگ از كلّ درختان جهان فرو مى‌افتد، و مقصود، يك برگ يا دو برگ نيست. در آيه مورد نظر نيز همين گونه است؛ به اين معنا كه تنها خداوند مى‌داند كه در هر لحظه ـ از كلّ رحم‌ها در كل جهان ـ چند رحم بارور مانده، و چند رحم سقوط مى‌كند.

به گفته بسيارى از مفسّران منظور از «امام مبين»، «لوح محفوظ» است كه همه حقايق در آن ثبت است و چيزى از اعمال نيك و بد در آن فروگذار نشده است؛ البته در برخي روايات، منظور از «امام مبين»، امام معصوم(ع) دانسته شده است. با اين وجود راه جمع ميان اين تفسيرها اين است كه بگوئيم: امام مبين، مفهوم وسيعى دارد؛ ظاهر آن اشاره به نامه اعمال است، و باطن آن مى تواند اشاره به امام معصوم(ع) باشد كه با علم سرشار خود كه از پيامبر(ص) به ارث برده حقّ را از باطل تميز دهد.

يكي از موضوعاتي كه درباره «نامه اعمال» مطرح است، نحوه انتشار محتواي آن است. نامه هاى اعمال چنان گسترده خواهد شد كه نه تنها صاحبان آنها از آن آگاهى مى يابند و اعمال فراموش شده را به خاطر مى آورند؛ بلكه اهل محشر نيز از آن مطلع و آگاه مى شوند و اين، خود يكى از اسباب شادى و آرامش نيكوكاران و ناراحتى و عذاب بدكاران است.

نعمت های بهشتی هيچ وقت «تکراری و یکنواخت» نمی شوند؛ چون اولاً: معيارهاى جسمى و روانى اين جهان با آن جهان فرق دارد و هر چه انسان بيشتر ببيند شوقش بيشتر شده و به اين ترتيب تكرارها مايه تشديد لذّات معنوى و مادى مى شود. ثانياً: در اين جهان نیز نعمت هايى وجود دارد كه انسان هيچ گاه سير نمى شود، مانند استنشاق هواى تازه و پر اكسيژن و نوشيدن آب گوارا به هنگام تشنگى. ثالثاً: چون ذات و صفات خدا بى نهايت است، جلوه هاى روحانى و معنوى او نيز بى نهايت است و هر روز لطف تازه اى و هر دم هدايت جديدى بر بهشتيان مى فرستد.

قرآن درباره نوشابه دوزخيان كه «صديد» است، مى فرمايد: «هر گردنكشِ گمراهى كه از حقّ روى گردان است نوميد شد، و به دنبال او دوزخ است و از «صديد» به او نوشانده مى شود، آنرا به زحمت جرعه جرعه سر مى كشد، او حاضر نيست آنرا بنوشد، و مرگ از هر سو به سراغش مى آيد و با اين همه نمى ميرد و به دنبال او عذاب شديدى است». «صديد» به چرك ها و خونابه اى كه ميان پوست و گوشت بدن به هنگام جراحت جمع مى شود اطلاق شده است.