ایشان مي فرمايد: «به سبب ايمان، انسان به اعمال صالح رهنمون مى شود و به وسيله اعمال صالح، ايمانِ انسان آشكار مى گردد. با ايمان، كاخِ علم و دانش آباد مى شود و به وسيله علم، هراس از مرگ حاصل مى گردد، با مرگ، دنيا پايان مى گيرد، و با دنيا مى توان آخرت را به دست آورد و با برپا شدن قيامت، بهشت نزديك مى شود و دوزخ براى گمراهان آشكار مى گردد؛ مردم به جز قيامت، اقامتگاهى ندارند و به سرعت در اين ميدان به سوى آن سر منزل آخرين پيش مى روند».

امام علی(ع) درباره مراحل «باورهای دیني» می فرماید: «گواهى مى دهم كه معبودى جز خدای يكتا نيست، گواهى برگرفته از ايمان، يقين، اخلاص و اذعان». انسان در مرحله ايمان مطلبی را باور مى كند که ممكن است همراه با شك باشد، در مرحله یقین غبار شبهات فرو نشسته و باورهاى قلبى می درخشد، در مرحله اخلاص که نفى ما سوى الله است، تنها او را مى بيند، و در مرحله اذعان، اِقرارش آميخته با خضوع است. در واقع ثمره نهایی این مراحل در جاى جاى اعمال انسان قابل مشاهده است.

امام علي(ع) با اشاره به لزوم درک معارف از سرچشمه مطمئن می فرماید: «از آن زمان كه حق به من نشان داده شده هرگز در آن شك و ترديد نكردم». ممکن است آموخته های انسان از مسیر ادله نظرى و یا حس و تجربه باشد. همچنین گاهی این ادله از آموزگارى دریافت می شود که امکان خطا در آن وجود دارد و گاهی از معصوم(ع)، از این رو بايد آموزه ها را از منبع مطمئن دریافت کرد. لذا اگر بخواهيم در عقايد خود راسخ باشيم علاوه بر دریافت آموزه ها از منبع مطمئن، نباید خودسازى را فراموش كنيم.

امام علی(ع) در بیان حقیقت «ایمان» می فرماید: «ايمان، معرفت با قلب و اقرار به زبان و عمل به اركان است» در واقع ايمان درختى است كه ريشه آن شناخت خدا، پيشوايان دين و معاد است و به دنبال آن بر زبان ظاهر شده و ثمره آن انجام وظايف الهى است، و کوتاهی در انجام وظيفه، نشانه نقص ایمان است. خداوند در شأن مومنان می فرماید: «مؤمنان كسانى هستند كه هرگاه نام خدا برده شود، دل هايشان ترسان مى شود، و با شنیدن آیات الهی، ايمانشان فزونتر مى گردد، و تنها بر پروردگارشان توكل دارند».

امام علي(ع) در بیان اقسام «ایمان» می فرماید: «بعضى از ايمان ها در دل ها ثابت و بعضى ديگر ناپايدار است». هم چنین در روایت می خوانیم: «ايمانى كه مستقر باشد تا ابد ادامه خواهد يافت؛ اما ايمان عاريتى را خداوند قبل از ممات مى گيرد». در واقع اگر انسان داراى نفس مطمئنّه باشد و ايمان در قلبش نفوذ كند، ايمان او مستقر است و با دگرگونى شرايط، تهديدها و تطميع ها متزلزل نمى شود؛ اما عواملی چون هوی پرستی، ضعف نفس و آلودگى به گناه باعث تزلزل ايمان انسان می شوند.

گناهان سنگين و بى توجهى به وظايف شرعى، از اسباب تزلزل ايمان و سرانجام بد است و همنشیني با افراد فاسد انسان را به گمراهی می کشد؛ به تعبير امام صادق(ع): «كسى كه رفتارش با گفتارش هماهنگ است به نجات او گواهى ده، و آن كس كه موافق نيست ايمانش عاريتى است [و بر باد مى رود]» و به فرموده امام علی(ع): «تنها در صورتى مستحق ثبات ايمان هستى كه از جاده روشنى كه تو را به كژى نمى برد حركت كنى».

به بیان ایشان مراتب يقين از این قرار است: 1- «عِلْمُ الْيَقين»؛ مرحله اى است كه انسان از طريق استدلال به آن راه مى يابد. 2- «عَيْنُ الْيَقين»؛ انسان از طريق شهود به آن مى رسد گويى از دور با چشم خود انوار الهى را مشاهده مى كند و صحنه هاى قيامت را مى بيند. 3- «حَقُّ الْيَقِيْن»؛ مرحله نهايى در مراتب یقین آن است كه گويى نزديك مى شود و همه چيز را لمس مى كند، انوار الهى اطراف او را احاطه مى نمايد و نسيم روح بخش بهشتى، روح او را نوازش مى كند و آتش سوزان دوزخ بر تنش اثر مى گذارد.

ایمان به مبدا و معاد، دو اصل اساسی در اعتقادات اسلامی است که بدون آن ها برنامه های اخلاقی و عملی سامان نمی یابد. اعتقاد به مبدأ يعنى خود را دائماً در حضور خدا دانستن، خداوندى كه از تمام نيات و اعمال خرد و كلان و آشكار و نهان ما آگاه است و از رگ گردن به ما نزدیک تر است. هم چنین اعتقاد به معاد يعنى ايمان به دادگاه عظيمى كه همه اعمال ما در آنجا حاضر است و جزء جزء بدن ما شاهدان اين دادگاه اند و بر ضدّ ما گواهى مى‌دهند.

تفاوت «اسلام» و «ايمان» در اين است كه «اسلام» شكل ظاهرىِ قانونى دارد و هر كس شهادتين را بر زبان جارى كند در سِلك مسلمانان وارد مى شود و احكام اسلام بر او جارى مى گردد؛ ولى ايمان يك امر واقعى و باطنى است و جايگاه آن قلب آدمى است، نه زبان و ظاهر او. «اسلام» ممكن است انگيزه هاى مختلفى داشته باشد، حتى انگيزه هاى مادى و منافع شخصى؛ ولى «ايمان» حتماً از انگيزه هاى معنوى و از علم و آگاهى سرچشمه مى گيرد و همان است كه ميوه حيات بخش تقوى بر شاخسارش ظاهر مى شود.

امام علی(ع) در کلام حکیمانه ای هشت ویژگی سعاتمندان را بیان می کند، آنان انسان هایی متواضع و دارای کسب و کار حلال و باطنی پاك و صالح هستند زیرا اعمال و اقوال انسان تراوشى از صفات درونى اوست، آنان دارای نیتی خالص و فطرتی پاک و اخلاقی نيكو هستند. امام انفاق و كمك به نيازمندان، و حفظ زبان از غیبت و تهمت را از مهم ترين ویژگی های این افراد دانسته و در آخرین ویژگی می فرماید: آنان اهل بدعت نیستند.