خداوند در قرآن می فرماید: «امانتی که آسمان ها، زمين و كوه ها از حمل آن اِبا كرده و از آن هراس داشتند، انسان آن را بر دوش كشيد». مفسران اين امانت را تعهّد و مسئوليت در برابر خدا و خلق و خویشتن دانسته اند، كه پذیرفتن آن بدون داشتن عقل، آزادى و اراده ميسّر نيست، اما گروه عظیمی از انسانها با خيانت در این امانت بر خویش ستم کرده و خود را به پستی و ذلّت كشانیده اند. آری اين آيه خيانت در امانت توسط انسان را ناشى از ظلم و جهل او دانسته است.

بیشتر تفاوت ها در بین موجودات لازمه نظام آفرينش و تابع قوانين «علّى و معلولىِ» حاكم بر آن و بر اساس حکمت الهی است. اگر قرار باشد اینگونه تفاوت های طبیعی در انسان ها وجود نداشته باشد و همه انسانها یک شکل و با ویژگی های یکسان خلق شوند، هرگز حیات و زندگی اجتماعی که کمال انسان محسوب می شود ادامه پیدا نمی کرد و مشکلات عدیده بیشتری را در پی داشت. البته آنچه سبب فضیلت و برتری برخی از افراد شده مسئولیّت ایشان را سنگین تر خواهد کرد.
درست است كه خداوند استعدادها را براى فعاليت هاى مختلف به طور متفاوت آفريده و درست است كه عواملى بيرون از اراده انسان در مسير زندگى او مؤثر است، ولى با اين حال يكى از عوامل بنيادى را نيز «تلاش و كوشش» انسان قرار داده است. بر این اساس تفاوت برخی از بندگان خدا در منزلت ها و اجرهای مختلف معلول «اعمال» آنها است و ارتباط مستقیمی با مراتب علم و عمل آنها و انجام تکالیف الهی دارد. در واقع توجهات و تفضلات الهی ریشه در عقیده و دانش و عمل و سعی خود انسان دارد و طبیعی است که برتری هایی که سعی و تلاش و عمل نیک خود انسان هم در آن دخیل است، از باب جزا و عدل نزد خدا ارزش داشته باشند.
 

کاهش ازدواج علاوه بر انقراض یا کمبود نسل، مشکل«عدم احساس مسئولیّت» و «فقدان پیوند اجتماعى» را در پی دارد؛ انسان مجرد با اندک بهانه ای پیوند خود را از آب و خاک خود بریده و یا اصلا با زندگى وداع می گوید که آمار خودکشى ها  و فرار مغزها بیانگر آن است. به کار نبستن حدّاکثر نیرو و توان و بى اعتنایى نسبت به حفظ امکانات موجود و همچنین بیگانگی از بسیارى از مفاهیم اخلاقى از قبیل وفا، گذشت، جوانمردى، عاطفه، محبّت، فداکارى و حق شناسى از دیگر آثار تجرد است.

برخي فكر مي كنند كه مفهوم آيه اين است كه مرد نبايد در برابر زن قصاص شود؛ بلكه در فقه اسلام به طور مشروح آمده است كه اولياى زنِ مقتول مى توانند مرد جنايتكار را قصاص كنند به شرط آنكه نصف مبلغ ديه را بپردازند. تفاوت ميان از بين رفتن مرد و زن از نظر اقتصادى و جنبه هاى مالى بر كسى پوشيده نيست كه اگر اين تفاوت مراعات نشود خسارت بى دليلى به بازماندگان مردِ مقتول و فرزندانش وارد مى شود، لذا اسلام هرگز اجازه نمى دهد كه به بهانه لفظ «تساوى»، حقوق فرزندان شخصى كه مورد قصاص قرار گرفته پايمال گردد.

اينكه عده‌اي ملت‌هاى فاقد ايمان را غرق در نعمت مي‌بينند، به خاطر اشتباه گرفتن «ثروت» با «خوشبختي» است. درست است كه اين ملت ها ثروتمند هستند اما خوشبخت نيستند. با ديدن دردهاى جانكاه آزار دهنده روح و جسم آنها، متوجه مي شويم كه بسيارى از آنها از بيچاره‌ترين مردم روى زمينند. وقتي كه با يك خاموشى برق، هزاران نفر از مردم يك شهر ثروتمند، غارتگر مي‌شوند خود دليل بر انحطاط اخلاقى يك ملّت و ناامنى شديد اجتماعى است؛ اما اين خاموشى در كشورهاى عقب‌مانده شرقى چنين مشكلاتي ايجاد نمي‌كند. پس در اين جوامع، نبايد «وجود ثروت» را با «خوشبختى» اشتباه گرفت.

اولا: تشریع این حکم برای حفظ احترام آنها بود؛ عده ای می خواستند به قصد انتقام و یا توهین به پیامبر(ص)، بعداز وفات ایشان با همسران شان ازدواج و حرمت شان را هتک کنند.

ثانیا: همسران پیامبر(ص) همیشه مورد توجه مردم بودند و اگر مجاز بود پس از وفات نبی مکرم اسلام، کسی با آنها ازدواج کند، آن شخص مورد اعتماد نسبی عموم مردم قرار می گرفت و ممكن بود اين كار را وسيله سوءاستفاده قرار دهد و يا به عنوان اينكه آگاهى خاصی از درون خانه پيامبر(ص) و تعليمات و مكتب او دارند به تحريف اسلام پردازند و يا منافقين مطالبى را از اين طريق در ميان مردم نشر دهند كه مخالف مقام پيامبر باشد.

ثالثا: علاقه و تمایل شخصیت های برجسته و قدرتمند جامعه آن روز به ازدواج با آن زنان و ظرفیت بالای آنها برای پدید آوردن نزاع و کشمکش بر سر این موضوع می توانست آرامش و وحدت اجتماعی آن روز جامعه اسلامی را با چالش مواجه کند.

رابعا: گاه در طول زندگى انسانها مسائل مهمى مطرح مى شود كه به خاطر آنها بايد فداكارى و از خودگذشتگى نشان دهند و از بعضى از حقوق حقه خود چشم بپوشند؛ به خصوص اينكه هميشه افتخارات بزرگ مسئوليت هاى سنگينى نيز همراه دارد.

قرآن در ارتباط با محاسبه اعمال در قیامت می فرماید: «دادرسى مخصوص ذات پاک خدا است و به سرعت به تمام حساب ها رسیدگى مى کند». هم چنین در روایات می خوانیم: «خداوند حساب همه بندگان را در یک لحظه مى رسد». مفسرین می گویند: اعمال آدمى در وجود او و در موجودات اطراف او اثر مى گذارد، درست همانند ماشین هائى است که مقدار کارکرد خود را با نمره نشان مى دهند! اما پاره اى از روایات حسابرسی افراد پر مسیولیت و ثروتمند را طولانى دانسته زیرا آنان باید در برابر سوالاتى که نسبت به اعمال آنها مى شود، جوابگو باشند.

وعده پیروزى و یارى خدا و دفاع از مؤمنان که در آیات قرآن آمده، خارج از سنت آفرینش و قوانین حیات نیست، بلکه خداوند تنها به کسانى وعده داده که تمام نیروهاى خود را بسیج کرده، و با همه توان به میدان آیند. در واقع وعده هاى الهى نباید سبب سستى و برداشتن بار مسئولیت از دوش مومنین شود، بلکه باید موجب تحرک بیشتر و فعالیت دامنه دارتر گردد. بر اساس آیات و روایات، آنان بعد از پیروزى هم رابطه خود را با خداوند همچنان محکم مى دارند، و پیروزى بر دشمن را وسیله اى براى نشر حق، عدالت و فضیلت قرار مى دهند.

آیه 115 سوره توبه، اشاره به یک قانون کلى و عمومى دارد که عقل نیز آن را تأئید مى کند و آن این است که: مادام که خداوند حکمى را بیان نفرموده و توضیحى در شرع پیرامون آن نرسیده است، هیچ کس را در برابر آن مجازات نخواهد کرد. به تعبیر دیگر: تکلیف و مسئولیت، همواره بعد از بیان احکام است و این همان چیزى است که در«علم اصول» از آن به قاعده «قبح عقاب بلا بیان» تعبیر مى شود.

حضرت علی(ع) در تبیین عوامل شکست در جنگ ها، به این موارد اشاره می کند: 1- حالت انفعالی به خود گرفتن و اجازه حمله به دشمن دادن که موجب کشیده شدن جنگ به خانه و کاشانه شخص مدافع می شود و در بدیهی است که در چنین وضعیتی، احتمال شکست بسیار است. 2- تواکل یا انداختن مسئولیتها به گردن همدیگر. 3. تخاذل یا عدم مسئولیت پذیری در قبال مشکلات و حوادثی که برای دیگران پیش می آید و واگذاشتن شان به حال خود. این پدیده موجب ضعف اتحاد و انسجام جبهه خودی و افزایش احتمال پیروزی دشمن است.