«عدل»‏ به گفته اهل لغت لفظى است كه مفهوم برابری و مساوات را در بردارد. در تعریف دیگری، عدل حالتی است بين افراط و تفريط، به گونه ای که در اين حد وسط زيادت يا نقصانی قرار نداشته و اعتدال کامل مراعات شده. «قسط» نیز به معناى نصيب عادلانه است؛ لذا مفهوم دادگرى در آن نهفته است و از آن جهت که در بردارنده مفهوم «اعتدال و حفظ از انحراف و افراط و تفريط» است با عدل هم معنی می باشد. البته واژه «قسط» وقتی افاده معنای «عدالت» را می کند که در باب ثلاثی مزید «إفعال» به کار رود: «أقسط، یقسط، إقساط».

تفاوت های بین معنای «عدل» و «قسط» نیز از این قرار است: 1. در واقع «قسط»، آن «عدلی» است كه ظهور يافته و محسوس گشته. 2. واژه «قسط» و «اقساط» در مواردى به كار مى رود كه گروهى در چيزى شريك باشند ولى «عدالت» هم در موارد شركت و هم در غير موارد آن به كار مى رود. 3. عدالت در مورد حكومت و داورى است و قسط در مقابل تقسيم حقوق است. 4. قسط تنها در مورد كسانى كه عمل صالح دارند و پاداش نيك دريافت مى كنند گفته شده، و در مورد كيفر بدكاران عنوان نشده است.

اینکه آدمی مشمول شفاعت و درک ثواب عزاداری امام حسین(ع) باشد، شرایط و ضوابطی دارد که مهم ترین آنها رعایت «تقوای الهی» است. یعنی حدود الهی را که چیزی جز «انجام واجبات و ترک محرمات» نیست، رعایت کند. هیچ عمل مستحبی ولو دارای ثواب زیاد، نمی تواند خسران ترک واجب یا ارتکاب حرام را جبران کند؛ به خصوص اگر در این بین «حق الناس» ضایع شود.
اصولا ثواب هاى‏ عظيم و پاداش‏هاى فوق العاده ای که در احادیث برای عزاداری امام حسین(ع) بیان شده، از آن كسانى است كه عارف به حق ایشان باشند و بدانند آن حضرت براى چه هدفى قيام كرد و در چه راهى شربت شهادت نوشيد و در مسير اهداف آن بزرگوار قرار گيرند.
ضمن اینکه «مداومت» بر گناه به امید واهی جبران آن در عزاداری و امید واهی به شفاعت، بعداز مدتی ممکن است «توفیق عزاداری» را نیز از او سلب کند. بسیاری از گناهان انسان را از جاده مستقیم الهی خارج می سازند و به کوره راه های كفر و عناد با اهل بیت(ع) می کشانند.

اسلام اهتمام فوق العاده به مسئله پرهيزكارى در برابر «شهوت شكم» و «شهوت جنسي» دارد تا جايى كه آن را نشانه شخصيت، غيرت، ايمان و پيروى از مكتب اهل بيت(ع) مي داند. به گواه تاريخ اين دو، سرچشمه بسيارى از گرفتارى هاى انسان هستند؛ زيرا شهوتِ شكم، به انسان اجازه تفكر مشروع را نمى دهد و او را به ارتكاب انواع گناهان وا مى دارد.

«سخاوت» مانند تمام صفات و كارهاى نيك، مقدار و اندازه اى دارد؛ از آن جمله این که نباید به آبرو و حيثيت و زندگى افراد لطمه بزند، بايد در اموال حلال باشد نه اموالى كه از راه هاى حرام و يا ظلم و ستم به دست آمده است و نبايد در اموال مربوط به بيت المال باشد.

ایشان درباره نتيجه «تدبیر و دوراندیشی» و در مقابل آن «تفریط و بی خیالی» می فرماید: «ميوه درختِ تفريط، پشيمانى و ميوه درختِ دورانديشى، سلامت است»، لغت شناسان افراط را به معنى زياده روى و تفريط را به معنى كوتاهى و كم كارى تفسير کرده اند، اما ذکر تفريط بصورت مستقل، هرگونه انحراف از حق را شامل می شود. لذا امام(ع) دورانديشى را به درخت پرثمرى تشبيه كرده كه ميوه آن سلامت است، اما تفريط را به شجره خبيثه اى تشبيه کرده كه ميوه آن پشيمانى است. از این رو می فرماید: «تدبير پيش از عمل تو را از پشيمانى [بعد از عمل] ايمن مى سازد».

امام علی(ع) برای كسب «نشاط» در انجام کارها، می فرماید: «براى رفع افسردگى از دل ها و تن ها، سخنان حكمت آميز و ظريف انتخاب كنيد». انسان بر اثر محدود بودن توانش، دچار خستگي روح و جسم مى شود؛ اما خداوند جوششى از درون براى كارهاى مجدد ایجاد می کند و به انسان براى اطاعت پروردگار و مديريت امور نيرو و توانايي مى دهد. از سویی مزاح بايد در حد اعتدال و خالى از افراط و آزار ديگران باشد تا سبب خشم خداوند نشود، از این روست كه پیامبر(ص) مزاح كردن را به صورتى كه موجب معصيت نشود نشانه شخصیت انسان دانسته اند.

يكى از اساسى ترين برنامه هاى اسلام، رعايت اعتدال است و افراط و تفريط را نشانه جهل می داند. از نظر اسلام منافاتى ميان تقوى و تهذيب نفس با استفاده از نعمت هاى خدا نيست. بلكه منظور اصلى خداوند، آفرينش اين نعمتها جهت بندگان مومن بوده است؛ البته تا زمانی كه منافاتى با آخرت نداشته باشد. ولی در دو مورد، بهره بردارى از اين لذايذ حرام است: 1- در صورتى كه از مجارى غير مشروع به دست آيد. 2- در مواردى كه ساير مسلمانان در زحمت و فشار باشند.

طبق آیات و روایات، آرزوی طولانی موجب آفاتی است؛ از جمله: 1- موجب قساوت قلب و دوری از خدا می شود؛ در حدیث قدسی آمده: «اى موسى، آرزوى خود را طولانى مكن كه قلب تو را قسىّ مى كند و كسى كه قلب او قسى شد از من دور است». 2- موجب فراموشی آخرت می شود؛ امام علی(ع) می فرماید: «آرزوی طولانى، آخرت را به فراموشی مى سپارد». 3 - موجب تأخیر توبه می شود؛ 4- پشیمانی و حسرت به دنبال دارد؛ 5- موجب افراط و زیاده روی می شود و ...

پیامبر(ص) می فرماید: «انسان باید در غذا خوردن حساب كند چند لقمه بخورد كه توانائى او حفظ شود و هنگام خوردن معده را سه قسمت كند؛ يك قسمت براى غذا، يك قسمت براى نوشيدن و يك قسمت براى تنفس» اما اگر به اندازه اى زياد بخورد كه ضرر داشته باشد اسراف و شكم پرستى می باشد.

خداوند در سوره «اسراء»، پیامبر(ص) را از افراط و تفریط در انفاق نهی کرده است؛ انسان در انفاق از اموال شخصی و یا حتی از بیت المال، همانطور که نباید بُخل بورزد، نباید زیاده روی و افراط نماید به طورى كه مورد ملامت دشمنان قرار گرفته و از ادامه كار و فعاليت و سامان دادن به زندگى خود وا بماند؛ بلكه بهترين روش اين است كه پوينده راه اعتدال باشد.