عارفان اسلامى هر كدام مراحلى را براى «سير و سلوك» قائل شده اند؛ برخی آنرا در چهار چيز خلاصه كرده اند: مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه يا مؤاخذه. سالك، صبحگاه با نفس خويش شرط مى كند كه كمترين قدمى براى رضاى غير خدا برندارد، سپس در طول روز مراقب اعمال خويش است و شامگاه به حسابرسى مى پردازد و اگر خلافى از او صادر شده بود، نفس خويش را تنبیه می كند. اميرمؤمنان(ع) در خطبه 220 نهج البلاغه اساس پويش راه حق را احياى عقل و کنترل نفس و اصلاح اخلاق برشمرده، ونتیجه آنرا هدایت شدن و رسیدن به آرامش بیان نموده اند.

امام(ع) مى فرمايد: «بندگان خدا كه حافظان علم او هستند، آن را به خوبى نگاهدارى مى كنند [و در اختيار نااهلان قرار نمى دهند] و [آنجا كه بايد آن را آشكار كنند] چشمه هاى آن علوم را جارى مى سازند، با محبت و دوستى به يكديگر مى پيوندند و با پيمانه اى سيراب كننده [از علم] عطش يكديگر را فرو مى نشانند، ترديد در [اعتقادات] آنها راه نمى يابد و غيبت در وجودشان نفوذ ندارد. برترى آنان همچون برتری دانه هاى خوب از ميان انبوه دانه هاست، اين امتياز بر اثر خلوصشان و موفقیت آنها در امتحانات الهی است».

«يقظه» نقطه مقابل «غفلت» و به معناى خودآگاهى است که بعضى از عارفان آن را يكى از منازل آغازين سير و سلوك ذكر كرده اند. آيات و روايات فراوانى كه از منبع وحى يا از سرچشمه قلب پيامبر اكرم(ص) صادر شده، براى زدودن آثار «غفلت» و بيدار ساختن افراد و اقوامى است كه در خواب بى خبرى فرو رفته اند.

وحی یک معنی عام دارد که شامل دریافت های اولیای الهی نیز می شود، اما وحی به معنی خاص، توأم با«معجزه» و مخصوص پیامبران است و با کشف و شهود تفاوت دارد. در کشف و شهود احتمال «خطا» وجود دارد و مصون از «وسوسه شیطان» و پندارهای باطل نیست. اما وحى فعل الهى است كه به انسان كامل مى رسد و خطا نمی پذیرد و القای شیطان در آن راه ندارد.  در نتیجه قرآن کریم که وحی نبوت است با کشف و شهود اولیای الهی متفاوت است و بعد از ختم نبوت براى هميشه قطع مى‏ شود. اما با ختم نبوت ارتباط با ماوراى جهان طبيعت قطع نمی شود و هم امامان(عليهم السلام) با عالم غيب ارتباط دارند و هم مؤمنان راستينى كه بر اثر تهذيب نفس، حجاب ‏ها را از دل كنار زده‏ اند و به «مقام كشف‏ و شهود» نائل گشته ‏اند. اصولًا اين مقام نتيجه ارتقاى نفس و پالايش روح و صفاى باطن است و ارتباطى به مسأله «رسالت و نبوت» ندارد.

امام علی(ع) در ارتباط با «تهذيب نفس و خودسازى» از سوي شخص «پرهيزكار» می فرماید: «هر گاه نفس در انجام وظايفى كه از آن ناخشنود است سركشى كند، او نيز از آنچه نفس دوست دارد محرومش مى سازد». در واقع سالكان الى الله با نفس خويش شرط مى كنند كه از هر گناهی بپرهيزند، و در شبانگاه به محاسبه اعمال روزانه خود می پردازند و با مشاهده هرگونه آلودگی، نفس خویش را با محروم کردن از خواسته هایش مجازات می کنند تا رام گردد و در مسير اطاعت خداوند قرار گيرد.

آیات دیگر قرآن مشاهده حسّی خداوند را منتفی دانسته و عقل نیز می گوید که اگر چیزى با چشم دیده شود، باید محدود به مکان و جهت و ماده باشد و خدا منزّه از همه اینها است.
یک تفسیر صحیح از آیه این است که بگوییم نگاه بهشتیان به پروردگارشان به معنای نگاهى با چشم دل و از طریق شهود باطن است.
تفسیر دیگر آیه این است که واژه «ناظره» به معنای انتظار است؛ لذا معنای آیه این گونه می شود: «مؤمنان در آن روز انتظارشان تنها از ذات پاک خدا است و حتّى بر اعمال نیک خود نیز تکیه نمى کنند و پیوسته منتظر رحمت و نعمت اویند».
همچنین یکی از اصلی ترین و مهمّ ترین معانی واژه «نظر» تأمّل و تدبّر در یک موضوع است؛ لذا معنای آیه این گونه خواهد بود: «بهشتیان آنجا فقط به خداوند فکر می کنند ولاغیر».

رابطه متقابل و عمیق تقوی و علم موجب این نیست كه ما طريق تحصيل علم را طبق روال معمول رها سازيم و همانند گروهی از صوفیه بگوييم: «برای دستیابی به دانش، تنها به اصلاح درون مى پردازيم» تا نهایتا در جهل و بى خبرى غرق شویم. اسلام هم تحصيل علم را واجب مى شمرد تا آن حدّ كه حضور در مجلس علم را حضور در باغى از باغ هاى بهشت مى داند و هم دعوت به تقوا و تهذيب نفس مى كند تا روح و جان آماده پذيرش معارف الهى گردد. آری راه وصول به حقّ بهره گیری به اندازه، از هر دو بال علم و تقوا است.

يكى از اساسى ترين برنامه هاى اسلام، رعايت اعتدال است و افراط و تفريط را نشانه جهل می داند. از نظر اسلام منافاتى ميان تقوى و تهذيب نفس با استفاده از نعمت هاى خدا نيست. بلكه منظور اصلى خداوند، آفرينش اين نعمتها جهت بندگان مومن بوده است؛ البته تا زمانی كه منافاتى با آخرت نداشته باشد. ولی در دو مورد، بهره بردارى از اين لذايذ حرام است: 1- در صورتى كه از مجارى غير مشروع به دست آيد. 2- در مواردى كه ساير مسلمانان در زحمت و فشار باشند.

رسول خدا(ص) در خطبه شعبانیه فرمودند: «چشمهايتان را از چيزي كه نگاه به آن حلال نيست بپوشانيد». امام صادق(ع) نيز فرمود: «نگاه به نامحرم، تيري از تيرهاي شیطان است». آری انسان مبتلا و آلوده به نگاه حرام، مي ‏تواند در اثر تمرين و تهذيب نفس، از اين خطر رهايي پيدا كند.

امام علی(ع) در خطبه 85 نهج البلاغه در توصیف «بهشت» مى فرمايد: «در بهشت درجاتى است كه يكى برتر از ديگرى و منزلگاه هايى است كه با هم متفاوت است و براى هر يك از بهشتيان درجاتى است، به خاطر اعمالى كه انجام داده اند. نعمت هاى بهشتى جاويدان است و هرگز قطع نمى شود، ساكنانش از آن كوچ نمى كنند [يعنى هم نعمت هايش جاويدان است و هم سكونت ساكنانش]. آنان هرگز پير نمى شوند و گرفتار شدائد نمى گردند». در مجموع محيطى است مملوّ از نور و بركت و خالى از هرگونه مشكلات و نكبت.