آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداوند در سوره «اسراء»، پیامبر(ص) را از افراط و تفریط در انفاق نهی کرده است؛ انسان در انفاق از اموال شخصی و یا حتی از بیت المال، همانطور که نباید بُخل بورزد، نباید زیاده روی و افراط نماید به طورى كه مورد ملامت دشمنان قرار گرفته و از ادامه كار و فعاليت و سامان دادن به زندگى خود وا بماند؛ بلكه بهترين روش اين است كه پوينده راه اعتدال باشد.

خداوند در سوره اسراء،(1) پيامبر(صلى الله عليه وآله) را مورد خطاب قرار مى دهد كه دست خود را مانند زندانيان به گردنت مَبند. كنايه از اين كه بُخل نورز و به مانند بخيلانى كه گويا دستشان بر گردنشان بسته شده و قدرت انفاق ندارند مباش و زياد هم دست را مگشا، كنايه از اين كه زياد و بيش از حد انفاق مكن، به طورى كه از كار بمانى و مورد ملامت دشمنان قرار گرفته و از ادامه كار و فعاليت و سامان دادن به زندگى خود وا بمانى؛ بلكه بهترين كار اين است كه پوينده راه اعتدال باشى. در شأن نزول اين آيه در بعضى روايات آمده كه: «سائلى بر در خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد و طلب كمك كرد و چون پيامبر(صلى الله عليه وآله) چيزى جز پيراهنى كه بر تن داشت نداشتند و سائل همان پيراهن را تقاضا كرد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) هم پيراهن را به او دادند. چون برهنه شدند، براى نماز نتوانستند به مسجد بروند و اين جريان موجب شد تا زبان كفار باز شده و بگويند: محمد(صلى الله عليه وآله) كه ادّعاى پيامبرى مى كند معلوم مى شود خوابش برده يا مشغول لهو و سرگرمى با زن و فرزند بوده و نماز را فراموش كرده است».
بعضى هم در شأن نزول گفته اند كه: «پيامبر(صلى الله عليه وآله) هر چه در بيت المال بود به نيازمند مى داد. اگر بعد از مدتى نيازمندى مى آمد و چيزى در بساط نداشت چه بسا نيازمند هم زبان ملامت مى گشود و خاطر پيامبر(صلى الله عليه وآله) را آزرده مى ساخت، لذا دستور آمد كه همه آنچه را كه در بيت المال وجود دارد انفاق نكن و همه را هم براى خود نگاه ندار تا اين گونه مشكلات پيش نيايد». دستور ميانه روى در اين آيه، منافاتي با ايثار _كه در سوره هود و آيات ديگر مورد ستايش قرار گرفته_ ندارد؛ زيرا دقت در شأن نزول آيات و قوانين ديگر نشان مى دهد، رعايت اعتدال حكم عامى است كه تضادى با ايثار _كه حكم خاص مربوط به موارد معينى است_ ندارد.
در روایت آمده: «سائلى از امام صادق(عليه السلام) درباره تفسير اعتدال پرسيد؟ حضرت پاسخ او را به صورت عملى دادند. ايشان مشتى خاك برداشته و مشت را باز نكردند و فرمودند: اين بخل است. مرتبه ديگر مشتى برداشته و مشت را به طرف زمين باز كرده به طورى كه تمام خاك ها ريخت. فرمودند: اين مقابل بُخل و حد افراط و زياده روي است. در مرتبه سوم مشتى برداشته و لابلاى انگشتان را بازكرده به طورى كه مقدارى خاك از بين انگشتان حضرت ريخت و مقدارى ماند، فرمودند: اين اعتدال است».(2)