با اينكه «خواب» و «خواب دیدن» براى ما امری عادى است اما هنوز دانشمندان همه ابعاد آن را کشف نکرده اند و تنها اطلاعاتی درباره ماهیت و اثرات آنها به دست آورده اند. در حالت خواب عمده فعالیت های روحی و جسمی بدن تعطیل شده و قلب و ریه آرام تر کار می کنند، گردش خون ملایم تر شده و عضلات فرصتی برای بازسازی می یابند. لذا هميشه خواب معتدل نشانه سلامت روح و اعصاب انسان است. از سویی خداوند که انسان را براى فعاليت سالم آفريد، تمام وسائل را مهیا کرده كه يكى از آنها نظام خواب و بيدارى است كه نشانه «تدبير الهی» است.

خداوند در سوره روم «خواب» را یکی از نشانه های علم و قدرت خود معرفی کرده است. این مساله شاید به خاطر طراحی مکانیسم اجباری استراحت بدن باشد؛ زیرا بدن انسان بر اثر کار و تلاش خسته می شود و خداوند متعال نیز با طراحی مکانیسمی اجباری، انسان را وادار می کند که طی استراحتی بی اختیار، آرامش خود را بازیابد. در سوره «نبأ» خواب مایه آرامش معرفی می شود و در سوره «انفال» نیز با اشاره به خواب سبک مسلمانان طی جنگ بدر، وجوه آرامش بخش این گونه خواب مورد اشاره قرار می گیرد.

«خواب» به معنى تعطيل شدن قسمتى از فعاليت هاى خودآگاه مغز انسان است. به عقيده جمعى از دانشمندان، حيوانات و حتى گياهان نیز مى خوابند، يعنى قسمتى از فعاليت هاى حياتى آنها بطور متناوب با گذشت شب و روز تعطيل مى شود. اما اینکه چطور می شود انسان در خواب فرو می رود؟ نظریه هایی وجود دارد، که مهم ترین آنها عبارت است از نظریه عامل فیزیکی، عامل شیمیایی و عامل عصبی. با تمام این تحقیقات، اما هنوز راز اصلی این مساله در پرده ای از ابهام قرار دارد.

مادی ها در مورد علت «رؤیا» می گویند: ممكن است خواب ديدن نتيجه كارهاى روزانه انسان باشد، و یا ممكن است منشاء خواب دیدن، يك سلسله آرزوهاى برآورده نشده و یا ترس از چیزی باشد؛ اما فلاسفه روحى مى گويند: خواب و رؤيا بر چند قسم است: خواب هاى مربوط به گذشته زندگى و اميال و آرزوها؛ خواب هاى پريشان و نامفهوم كه معلول فعاليت و نيروى توهم و خيال است؛ خواب هايى كه مربوط به آينده است و از آن گواهى مى دهد.

برای حقیقت «رؤيا» دو تفسیر مادی و معنوی وجود دارد: مادي ها، رؤيا را نتيجه مستقيم كارهاى روزانه انسان يا ناشي از يك سلسله آرزوهاى برآورده نشده و يا ترس از چیزی مي دانند. «رؤياها» هميشه مربوط به گذشته هستند و هرگز از آينده خبر نمى دهند. اما به اعتقاد فلاسفه روحى، خواب ها چند دسته اند: 1. مربوط به زندگى گذشته. 2. خواب هاي پريشان. 3. خواب هاى مربوط به آينده. دسته اول و دوم تعبیر خاصی ندارند و فقط دسته سوم در صورتی که واضح و روشن نباشد نیازمند تعبیر هستند.

بعضى از ارباب لغت هنگامى كه به واژه «نوم» (خواب) رسيده‌ اند گفته‌ اند: «نوم» مفهوم معروفى دارد؛ اما «راغب» مى ‌گويد: براى «نوم» تفسيرهاى مختلفى شده كه تمام آنها صحيح است منتهى از منظرهاى متفاوت. بعضى گفته‌ اند: «نوم» همان سست شدن اعصاب مغزى بر اثر رطوبات و بخاراتى است كه به آن مى‌ رسد، و برخی دیگر گفته‌ اند: «نوم» آن است كه خداوند روح انسان را قبض مى ‌كند بى‌ آنكه بميرد، و بعضى «نوم» را مرگ خفیف و «موت» را نوم ثقيل می دانند.

در پاسخ به این سوال که چگونه حضرت ابراهیم(ع) بر خوابش مبنی بر ذبح حضرت اسماعیل اعتماد کرد، باید گفت؛ خواب هاى انبیاء هرگز خواب شیطانى، یا مولود فعالیت قوه واهمه نیست، بلکه گوشه اى از برنامه نبوت و وحى آنهاست به این ترتیب، در خواب هاى آنها هیچ گونه خطا و اشتباهى رخ نمى دهد. و گاه گفته مى شود: ابراهیم(ع) از طریق وحى آگاهى یافت که باید به خوابى که در زمینه ذبح مى بیند عمل کند، از سوی دیگر، این خواب در سه شب متوالى عیناً تکرار شد، و براى حضرت، یقین ایجاد کرد که این یک مأموریت الهى است.

رؤيای صادقه شهودى است كه در حالت خواب صورت مى گيرد؛ رویاهای صادقانه مربوط به آينده بوده و پرده از روى اسرارى بر مى دارند كه به حقيقت مى پيوندند. در قرآن به هفت مورد از اين رؤياهاى صادقه اشاره شده است، مانند: رویای صادقه پیامبر(ص) مبنی بر وارد شدن همراه با اصحابش برای ادای سنّت عمره که در فتح مکّه محقق شد، یا رویای صادقه حضرت یوسف(ع) درباره مورد سجده قرار گرفتن، یا خواب هم بندیان یوسف در زندان، و خوابی که عزیز مصر دید و حضرت یوسف(ع) همه این خواب ها را تعبیر کرد و ... .

رؤياها چند گونه است، تنها يك بخش از آن است كه «رؤياى صادقه» نام دارد و كليدى است براى كشف بعضى از حقايق آینده. این عقیده مورد تأیید قرآن است و با تجربه و مصادیق بسیاری نیز ثابت شده است. البته خواب به تنهايى، نمى تواند به عنوان يك منبع معرفت تلقّى گردد.

طبق بیان قرآن چه در خواب و چه در مرگ، روح از انسان جدا مي شود ولی در حال خواب، روح به طور كامل جدا نمي شود. روح داراى سه حالت است: گاه شعاع آن بر ظاهر و باطن بدن مى افتد و گاه فقط بر ظاهر آن مى تابد و گاه پرتو آن به طور كلّى از ظاهر و باطن جمع مى شود. اوّلى حال بيدارى است، دوّمى حال خواب و سوّمى حال مرگ است. در حال خواب، بشر حيات انسانى خود را از دست مى دهد و به فعاليت آزادانه ترى مى پردازد و به اين دليل از عوالمى تازه آگاه مى شود.