خداوند قدرت بخشش مستقیم را دارد؛ امّا خود برای ایجاد امید و شایستگی بیشتر در شفاعت شونده جهت توبه و نیز برای ترفیع مقام توبه کننده و هر بنده ای شفاعت را جعل فرموده است. شفاعت در شکل صحیح که مد نظر قرآن و روایات می باشد، در عرض توبه نیست تا با وجود یکی، توجیهی برای عملکرد دیگری وجود نداشته باشد. بلکه شفاعت از طرف خود خداوند متعال به عنوان یکی از راه های توبه معرفی شده است تا شفاعت شونده امید بیشتری به بخشش خداوند پیدا کند. در واقع شفاعت بر محور دگرگونى موضع «شفاعت شونده» دور مى زند؛ يعنى شخص شفاعت شونده به کمک شفیع خود را در وضع مطلوبى قرار دهد كه شايسته و مستحق بخشودگى گردد و در مسیر کمال قرار گیرد. ضمن اینکه طبق برخی روایات شفاعت برای همه انسانها، اعم از گناه کار و نیکوکار مفید است و می تواند باعث افزایش مقام و عامل مؤثری در کمال باشد.

اگر سؤال شود با وجود «توبه» چه نيازي به «شفاعت» است، بايد گفت: اولاً: توبه شرايطي دارد كه اصلاح گذشته از آن جمله است و تنها ندامت كافي نيست؛ چه بسا خطاكارانى كه موفق به اين اصلاح نشده، اما پشيمانى سراسر وجود آنها را فرا گرفته، اگر دل به شفاعت نبندند از آمرزش الهى مأيوس شده و موجب غرق شدن بيشتر آنها در گناه مى شود. دوماً: گناهكاري كه هنوز توفيق توبه پيدا نكرده، اگر احساس كند امكان شفاعتش در آخرت وجود دارد، همين معنا لااقل سبب تشويق او به ترك گناهان ديگر و انجام اعمال خير خواهد شد.

امام علي(ع) ضمن توصيه گنهكاران به توبه، می فرماید: «خداوند در صورتى كه مرتكب بدى شوى مانع توبه كردن تو نمي شود، در كيفر تو تعجيل نمي كند، هرگز تو را به سبب توبه و انابه سرزنش نمى كند، حتى در آنجا كه رسوايى سزاوار توست تو را رسوا نمي سازد، در قبول توبه بر تو سخت نگرفته، در محاسبه جرايمِ تو دقت و موشكافى نكرده، هيچ گاه تو را از رحمتش مأيوس نساخته [هرچند گناه تو سنگين و بزرگ باشد]؛ بلكه بازگشت تو از گناه را حسنه قرار داده [و مهم تر اينكه] گناه تو را يكى حساب مى كند و حسنه ات را ده برابر حساب مى كند و درِ توبه و بازگشت را [هميشه] به رويت باز نگه داشته است».

برای مقابله با «ناامیدی» و «یأس» از «مغفرت الهی» چندین عامل مؤثّر وجود دارند که مهمترین آنها عبارتند از: 1- توجّه به رحمت و مغفرت الهی: این گونه از تأمل و تفکر، جایگاه الطاف پنهان و پیدای ذات مقدس الهی را برای آدمی روشن می کند و شایسته نبودن یأس از درگاهش را برجسته تر می نماید و گشوده بودن در توبه و استغفار را نوید می دهد. 2- به تاخیر نیانداختن توبه و استغفار: لازم است آدمی بعد از معصیت به سرعت از آن توبه کند و با ابراز پشیمانی از آن عمل ناشایست، خواستار رحمت و مغفرت الهی باشد. این توبه باید بازگشتی حقیقی و از اعماق جان آدمی به سوی خداوند باشد نه صرفا لقلقه زبان. 3- جبران مافات بعداز توبه: آدمی باید تا آنجا كه در توان دارد، آثار سوء گناهان گذشته را از درون و برون وجود خويش برچيند و اگر حقوق از دست رفته اى در این میان قابل جبران است، جبران نمايد. 4- مداومت بر توبه و عمل صالح: استقرار در مسیر توبه ملزوماتی دارد که یکی از مهم ترین آنها «مداومت» بر اعمال صالح و خداپسندانه و پرکاری و عمل گرایی مثبت در مسیر سازندگی روح و خدمت به خلق است. 5- الگوگیری از صبر و خستگی ناپذیری انبیاء و اولیاء و مردان الهی: مطالعه و اندیشیدن در زندگی سراسر صبر و توکّل انبیاء و اولیای الهی، تحمّل مسیر بازگشت به آغوش رحمت الهی را بسیار آسان می نماید.

ایشان دراین باره مي فرمايد: «به عمل بپردازيد خدا شما را رحمت كند!، و بايد اعمال شما بر طبق نشانه هاى روشن [قرآن و سنّت معصومين(ع)] بوده باشد، راه روشن است و شما را به خانه امن و امان دعوت مى كند، شما در سرايى هستيد كه مى توانيد از خطاهاى خود، عذرخواهى كنيد و رضايت او را جلب نماييد، مهلت كافى و فراغت خاطر داريد، پرونده هاى اعمال گشوده و قلم ها آماده نوشتن است، بدن هاى شما سالم و زبان ها آزاد است [و آماده انجام هر كار خير و بيان هر سخن نيكى هستيد]، توبه پذيرفته مى شود، و اعمال مقبول مى گردد».

امام علی(ع) در بخشی از خطبه 153 «نهج البلاغه» انگشت روى پنج گناه كبيره و خطرناك مى گذارد و تصريح مى كند: هر كس بدون توبه از اين گناهان از دنيا برود هيچ عملى از او مقبول نيست؛ ایشان مى فرمايد: «از امور قطعى و مسلّم الهى در كتاب حكيم و استوار او [«قرآن مجيد»] كه خداوند به آن پاداش و كيفر مى دهد، و براى آن خرسند مى شود يا خشم مى گيرد، اين است كه هرگاه انسان با يكى از اين خصلت ها بدون توبه از دنيا برود و پروردگار خود را با آن ملاقات كند، اعمالش سودى براى او نخواهد داشت؛ هر چند خود را [براى انجام دادن كارهاى خير] به زحمت افكند و عملش را خالص گرداند». 

این گناهان کبیره عبارتند از:  شرك، قتل نفس، تهمت، بدعت و نفاق.

ایشان می فرماید: «توبه را با آرزوهاى دور و دراز به تأخير نینداز»، بر این اساس اگر گناه و لغزشى از انسان سر زد، باید بلافاصله توبه کند، زیرا هيچ كس اطمينان ندارد كه يك روز ديگر و يا يك لحظه ديگر زنده باشد. از این رو پیامبر(ص) در حديثى می فرماید: «از تأخير انداختن توبه به سبب تكيه بر آرزوها برحذر باش؛ زيرا تو به امروز تعلق دارى نه به فردا»، همچنین امام علی(ع) می فرماید: «كسى كه توبه را عقب مى اندازد در برابر هجوم مرگ در معرض خطر است».

ایشان می فرماید: «ترك گناه آسان تر از تقاضاى توبه است»، زيرا ممكن است انسان پس از ارتكاب گناه، توفيق توبه نيابد و از دنيا برود و یا مانند بسیاری از غافلان توبه را به تأخير بيندازد. از سویی توبه شرايطى دارد، همانند پشيمانى قطعى از گناه، تصميم بر ترك در آينده، پرداخت حق الناس، و ... لذا موسی بن جعفر(ع) در حدیثی می فرماید: «كسى كه گناهى نكرده راحت تر و كم اندوه تر است از كسى كه مرتكب گناهى شده، هرچند توبه خالصانه اى بعد از آن كند و به خدا باز گردد».

امام علي(ع) در رابطه با لزوم حسابرسی اعمال می فرماید: «هر كس به حساب خود برسد سود مى برد و آن كس كه غافل بماند زيان مى بيند»، در واقع حسابرسى در زندگيِ مادي، ابزاری براى پرهيز از زيان ها بوده و سبب اصلاح نقاط آسيب پذير می شود. اما حسابرسى در امور اخروى بايد شديدتر و دقيق تر باشد، زیرا پیامبر(ص) می فرماید: «انسان، باايمان نخواهد بود؛ مگر با دقت اعمال خود را محاسبه كند، دقيق تر از آنچه شريك به حساب شريكش مى رسد»، زيرا بر اساس آیات قرآن نگاهبانانى اعمال ما را نوشته و حساب دقيق آنها را دارند.

امام علي(ع) «خوف الهي» را سپری در برابر حوادث خطرناک می داند؛ به طوري كه اگر ترسی در کار نباشد خیلی زود انسان خود را به پرتگاه حوادث می افکند. از سوی دیگر، افراط و تفریط در خوف الهي نيز، سبب گرفتاری در حوادث مرگبار می شود. بر این اساس خوف از خدا در كلام امام(ع)، به معنی خوف از عدالت و مجازات هاى عادلانه اوست. اما اگر کسی تنها به رحمت او اميدوار باشد و اثرى از خوف در وجود آنها نباشد، به انواع گناهان آلوده می شود، از این رو در تعاليم دينى آمده كه انسان باايمان بايد با دو بال خوف و رجا پرواز كند.