امام علي(ع) درباره فوائد «تفکّر» می فرماید: «هر كس انديشه خود را به كار گيرد حقايق را مى بيند و راه صحيح را انتخاب مى كند». در واقع حضرت همانند قرآن، اهمّيّت تفكر در امور دنيا و آخرت را بر همگان آشکار دانسته و آن را سبب پیروزی و موفقیت افراد می داند.
امام علی(ع) در ابتدا با طرح چند سؤال به انسان درباره غفلت هشدار می دهد: «ای انسان چه چيز تو را در مقابل پروردگارت مغرور كرده؟ آيا درد تو درمان ندارد يا اين خوابت بيداری ندارد. چرا آن گونه كه به ديگران رحم مى كنى به خودت رحم نمى كنى؟» و سپس در عبارتی کوتاه بی خبران را هشدار می دهد که با بيدارى و هوشيارى و تصميم و عزم راسخ از خواب غفلت برخيزند، و تا وقت نگذشته براى نجات خويش از چنگال معاصى كه آتش خشم و غضب الهى را بر مى افروزد، کاری بکنند و با یاد خداوند و اطاعت از او انس بگیرند.
با توسعه دانش انسان، به همان اندازه، فکر انسان گسترش خواهد یافت. در اندیشه یک فرد مادی، هستی با خلقتی تصادفی، بدون نقشه و تدبیری در ساختمان آن ایجاد گردیده، اما یک فرد دیندار، جهان هستی را فراتر از طبیعت می داند که با علم و قدرت بی نهایت و با طرح و نقشه سازنده آن آفریده شده، هر چند ما به آن اسرار دسترسی نداریم. با مقایسه این دو رویکرد، در می یابیم که دین، فکر انسان را در افقی بالاتر از افکار مادی قرار می دهد.
انسان هنگامى كه قدم در يك محيط تازه مى گذارد همه چيز برایش مبهم و سؤال برانگيز است، كه دوران آن در بعضى كوتاه و در بعضى بعكس طولانى و ناراحت كننده است. او مي كوشد به كمك انديشه و فكر، اين پرده هاى ابهام را بشكافد و اسرار پشت پرده را ببيند. اين محيط نو و تازه هنگامى آغاز مى شود كه انسان وارد مرحله «بلوغ» مى گردد، در چنين زمانى هر كس جهان را با ديد تازه اى مي نگرد و طبعاً پرسشهاى گوناگونى براى او پيدا مي شود، بنابراين از پيدايش اينگونه پرسشها هرگز ناراحت نشويد بلكه به استقبال آنها بشتابيد.
مبداء و معاد نخستين موضوعی است كه انسان بايد درباره آن فكر كند. اينكه آغاز هستى از كجا شروع شده؟ مبدأ اين عالم چيست؟ و ما اين مسیر طولانی را چگونه پيموده ايم؟ در كاوشها و پژوهش هاى علمى نیز اعتقاد به يك مبدأ علم و قدرت كه طرح اصلى آفرينش را با نظام خاصى ريخته، به ما روشن بينى مي دهد و به دقت و تفكر هر چه بيشتر در همه پديده ها و نظامات هستى بر می انگیزد و اين خود سرچشمه بسيارى از اكتشافات علمى خواهد بود.
محدوديت و اشتباهات حواس ما بقدرى زياد است كه جمعى از فلاسفه را بسوى انكار وجود محسوسات، كشانيده و پيش خود فكر كرده اند ممكن است آنچه در بيدارى با حواس خود مى بينيم همانند صورتها و مناظرى كه در يك خواب شيرين يا رؤياى هولناك مشاهده مى كنيم خيالى و تو خالى و بى حقيقت باشد. اینجاست که عقل و ذهن به کمک انسان آمده و خطاهاى حواس را اصلاح می کند و اين کار را از چند طریق انجام می دهد که مهمترین آنها عبارتند از: «اصلاح، تجريد، تعميم، کلی گیری و قانون سازى»
آيات 68 و 69 سوره واقعه، وجدان انسانها را درمورد «آب» این مايه حيات، مخاطب قرار داده و در برابر يک سلسله سؤالها قرار می دهد و آنها را وادار به اقرار و تفکر مى کند و می پرسد چه کسی ذرات آب را از ميان درياهاي شور و تلخ، با فرايندي شگفت آور شيرين کرده و در سرزمين هاي خشک مي بارد و مايه حيات و آباداني مي گردد که حتی با صنعتي شدن دنیا نيز نه تنها کم بها نشده بلکه ارزش مضاعف يافته است.
قرآن در آیات 3 و 4 سوره ملک، به نظام کلى جهان پرداخته، به انسانها دستور مؤکد مى دهد: هر چه مى توانند در اسرار عالم و شگفتى هاى جهان، بیشتر مطالعه و دقت کنند، و به یک بار و دو بار قناعت ننماید. چراکه هر قدر انسان در این نظام، دقیق تر و باریک تر شود، انسجام آن را بهتر درک مى کند. انسجامى خالى از هرگونه نقص، خلل، کژى و اعوجاج. و این درک او را با آفریننده این دستگاه و خالق این جهان و علم و قدرت بى پایان او آشناتر می کند.
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
مَنْ ذُکِرْنا عِنْدَهُ فَفاضَتْ عَيْناهُ حَرَّمَ اللّهُ وَجْهَهُ عَلَى النّارِ.
نزد هر کس که از ما (و مظلوميت ما) ياد شود و چشمانش پر از اشک گردد، خداوند چهره اش را بر آتش دوزخ حرام مى کند.
بحارالانوار، ج 44، ص 285