آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در توصیف عاقل می فرماید: «عاقل كسى است كه هر چيز را در جاى خود قرار مى دهد»، در واقع امام(ع) در اين گفتار حكيمانه تمام اوصاف عاقل و جاهل را خلاصه كرده است؛ عاقل كسى است كه درباره هرچيز مى انديشد و محل مناسب آن را بررسى مى كند و سپس آن را در محل مناسب قرار مى دهد، مثلا اگر عبادتى انجام مى دهد، هر كدام از اجزا و شرايط و واجبات و مستحبات آن را در جاى خود به جا مى آورد. همچنین حضرت در حدیث دیگری می فرمایند: «نفوس آدميان آزاد است؛ ولى دست هاى عقل زمام آن را گرفته و از سركشى باز مى دارد».

امام علي(عليه السلام) در حکمت 235 «نهج البلاغه» به وصف عاقل مى پردازد به اين صورت كه خدمتش عرض شد: عاقل را براى ما توصيف كن، فرمود: (عاقل كسى است كه هر چيز را در جاى خود قرار مى دهد، گفته شد: جاهل را توصيف بفرما، فرمود: توصيف كردم)؛ «وَ قِيلَ لَهُ صِفْ لَنَا الْعَاقِلَ فَقَالَ(عليه السلام): هُوَ الَّذِي يَضَعُ الشَّيْءَ مَوَاضِعَهُ فَقِيلَ: فَصِفْ لَنَا الْجَاهِلَ، فَقَالَ: قَدْ فَعَلْتُ».
مرحوم سيد رضى در ذيل اين كلام مى گويد: (منظور امام(عليه السلام) اين است كه جاهل كسى است كه هر چيزى را در جاى خود قرار نمى دهد، بنابراين ترك وصف جاهل خود صفت او محسوب مى شود، زيرا برخلاف وصف عاقل است)؛ «قالَ الرَّضِىُ يَعْني أنَّ الْجاهِلَ هُوَ الَّذي لَا يَضَعُ الشَّىْءَ مَواضِعَهُ فَكانَ تَرْكُ صِفَتِهِ صَفَةٌ لَهُ إذْ كانَ بِخَلَافِ وَصْفِ الْعَاقِلِ».
امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه در عبارتى كوتاه و پرمعنا در واقع تمام اوصاف عاقل و جاهل را خلاصه كرده است؛ عاقل كسى است كه درباره هرچيز مى انديشد و محل مناسب آن را بررسى مى كند و سپس آن را در محل مناسب قرار مى دهد، مثلاً اگر رئيس اداره يا رئيس حكومت، با در نظر گرفتن شايستگى هاى افراد، هر كدام را در محل لايق خود قرار مى دهد يا اگر مى خواهد مثلاً سخنرانى كند، مطالب را چنان تنظيم مى كند كه مقدمه در جايگاه خود، شرح مطالب در جاى خود و نتيجه گيرى پايانى سخن نيز در جاى خود باشد. اگر عبادتى انجام مى دهد، هر كدام از اجزا و شرايط و واجبات و مستحبات آن را در جاى خود به جا مى آورد. اگر طبيب است و مى خواهد بيمارى را درمان كند مراحل مختلف درمان را دقيقا در نظر مى گيرد و هر دارو و درمانى را در جاى خود قرار مى دهد و اگر مى خواهد اموال زكات و بيت المال را تقسيم كند نياز افراد و گروه ها را در نظر مى گيرد و به هر كدام به اندازه نيازش مى پردازد. حتى اگر مى خواهد مجازات كند، مجازات نيز درجات و مراحلى دارد. او هر مرحله را در جايگاه خود قرار مى دهد تا نتيجه مطلوب عائد شود. آرى عاقل مى انديشد و اندازه گيرى مى كند و تدبير مى نمايد و نظم هر كار را رعايت مى كند. تعبير به «رُشد» در قرآن مجيد در مورد دادن اموال يتيمان به آنان نيز مى تواند اشاره اى به همين معنا باشد، يعنى يتيم به مرحله اى برسد كه بتواند در مسائل مالى هرچيز را در جايگاه مناسب انجام دهد.
به عكس جاهل، كه هيچ يك از اين امور را رعايت نمى كند، در جايى كه بايد نرمش انجام دهد شدت عمل به كار مى گيرد و به عكس در جاى شدت عمل نرمش، افراد را در جايگاه خود قرار نمى دهد، حقوق را متناسب تقسيم نمى كند، واجبات و مستحبات شرع را به طور صحيح در جايگاه اصلى قرار نمى دهد و همين امر، باعث شكست او در همه زمينه هاست.
روايات ديگرى در زمينه توصيف عقل و عاقل از معصومان(عليهم السلام) نقل شده كه با آنچه در اين كلام نورانى آمده هماهنگ است، از جمله؛ امام اميرمؤمنان(عليه السلام) در حديثى می فرمایند: «الْعَقْلُ أنَّكَ تَقْتَصِدُ فَلَا تَسْرِفَ وَ تَعِدَ فَلَا تُخْلِفَ وَ إِذَا غَضِبْتَ حَلِمْتَ»(1)؛ (عقل آن است كه ميانه روى را انتخاب كنى و اسراف ننمايى و هرگاه وعده مى دهى تخلف ننمايى و به هنگام غضب، حلم كنى). در همان كتاب، حديث ديگرى از آن حضرت نقل شده که می فرمایند: «النُّفُوسُ طَلِقَةٌ لكِنْ أيْدِى الْعُقُولِ تَمْسِكُ أعْنَتَها عَنِ النُّحُوسِ»(2)؛ (نفوس آدميان آزاد است؛ ولى دست هاى عقل زمام آن را گرفته و از چموشى و سركشى باز مى دارد). همچنین در حديث ديگرى از آن حضرت نقل شده که می فرماید: «إنَّمَا الْعَقْلُ التَّجَنُّبُ مِنَ الاِثْمِ وَ النَّظَرِ فِي الْعَواقِبِ وَ الاَخْذِ بِالْحَزْمِ»(3)؛ (عقل تنها پرهيز از گناه و نگاه كردن در عواقب امور و رعايت احتياط در كارهاست).
جالب اين كه امام(عليه السلام) در حکمت 437، عدالت را همانند عقل توصیف كرده و مى فرمايد: «الْعَدْلُ يَضَعُ الاُمُورَ مَواضِعَهَا»؛ (عدل هر چيزى را در جايگاه خود قرار مى دهد). و به يقين هر عاقلى عادل است و هر عادلى بايد عاقل باشد. همچنین امام(علیه السلام) در عهدنامه «مالك اشتر» به او دستور مى دهد: «فَضَعْ كُلَّ أمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أوْقِعْ كُلَّ أمْرٍ مَوْقِعَهُ»(4)؛ (هر چيز را در جايگاه خود قرار ده و هر امرى را در محل مناسب آن). و اين هم امر به عدالت، و هم رعايت عقل و تدبير است.(5)