به تأكيد آيات و روايات، «شفاعت» به معناى وسيع كلمه در هر سه عالَم دنيا، برزخ و آخرت صورت مى پذيرد، هرچند محل اصلى شفاعت و آثار مهم آن در قيامت و براى نجات از عذاب دوزخ است. در سوره «نساء» آمده است: «اگر آنها هنگامى كه به خود ستم مى كردند به نزد تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى كردند و پيامبر(ص) نيز براى آنها استغفار مى كرد خدا را توبه پذير و مهربان مى يافتند».

اين پندار كه دوزخیان پس از مدتی به عذاب جهنّم عادت می کنند با هيچ يك از آيات خلود و جاودانگى عذاب سازگار نيست؛ چراكه به تصريح بعضي از آيات قرآن هر زمان پوست هاى تن آنها از بين برود خداوند آنها را به پوست هاي نوينى تبديل مى كند تا عذاب الهى را بچشند! و اصولا تهديد به خلود در آتش، تهديد به عذاب دائم است و اگر مبدّل به نعمت جاودانى گردد ديگر تهديدآميز نيست.

شدّتِ عذاب دوزخ در قيامت به اندازه اى است كه «قرآن» مى فرمايد: «شخص گنهكار دوست مى دارد كه فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا كند [حتى] همسر و برادرش و قبيله اش را كه هميشه از او حمايت مى كردند و تمام مردم روى زمين را تا سبب نجاتش شود». در سوره «فجر» نيز تاكيد می كند كه او را چنان مجازات می کنند که هیچ کس را مجازاتی همانند او نكرده و نیز او را چنان به بند می کشند که هیچ کسي را آن گونه به بند نکشیده اند. در سوره «غاشيه» نيز سخن از عذاب اكبر است كه سخت ترين عذاب هاست.

«قرآن» در سوره «غاشیه»، به طعام دوزخيان اشاره نموده، مى فرمايد: «آنها وارد آتش سوزان مى شوند و از چشمه بسيار سوزانى به آنها مى نوشانند، طعامى جز از «ضريع» ندارند، طعامى كه نه فربه مى كند و نه گرسنگى را مى نشاند». پيامبر(ص) در اين باره فرمودند: «ضريع چيزى است در آتش دوزخ مى رويد، شبيه خار، تلخ تر از صبر (صبر گياهى است با گل زرد رنگ و بسيار تلخ) و بدبوتر از مردار و سوزانتر از آتش». علت آن هم اين است كه آنها در اين جهان شكم هاى خود را از غذاهاى رنگارنگ پُر كردند و اضافه هايش را دور ريختند و اطرافشان شكم هاى گرسنه بود.

خدا در سوره «حجّ»، درباره گروهى از كفّار مى فرمايد: «كسانى كه كافر شدند لباس هايى از آتش براى آنها بريده مى شود». مفهوم اين سخن آن است كه قطعاتى از آتش به صورت لباس براى آنها بريده و دوخته مى شود، نه اينكه آتش از هر سوى آنها را مانند لباس احاطه كند. از آن دردناكتر اينكه مايع سوزان و جوشان بر سرشان مى ريزند و اين آب سوزان در آنها چنان اثر مى كند كه هم درونشان را ذوب مى كند و هم برونشان را! براى آنها تازيانه ها يا گرزهايى [آتشين] است و هر زمان بخواهند از دوزخ خارج شوند، بلافاصله به آن باز گردانده مى شوند.

شدّت و تنوّع و طول مدت مجازات هاى دردناك الهی اين سؤال را مطرح مى كند كه اين عذاب هاى شديد از يك سو چگونه با لطف الهى سازگار است؟ و از سوى ديگر چگونه با اعمال دوزخيان تناسب دارد؟ ولى اين عذاب ها غالباً تجسّمى است از اعمال انسان ها و محصول و نتيجه آن است و نمونه هاى آن را در اين جهان مى بينيم؛ افرادى هستند كه براى يك لذّت خيالى چند روزه، گرفتار اعتيادهاى خطرناك و طولانی مدت مى شوند. آيا مى توان گفت: چرا محصول آن اعتياد یا اين انحراف اين قدر شديد و دردناك و طولانى است و ميان آنها تناسب منطقى وجود ندارد؟!

«حُبّ دنيا»، سرچشمه همه گناهان و موجب افتادن در دوزخ است. «قرآن» مي فرمايد: «كسي كه زندگى زودگذر را بطلبد، آن مقدار كه بخواهيم به هر كس اراده كنيم از آن مى دهيم، سپس دوزخ را برايش قرار مي دهيم تا در آن بسوزد؛ در حالى كه نكوهيده و رانده است!». در جاي ديگر مي فرمايد: «آنها كه طلا و نقره را گنجينه سازند و در راه خدا انفاق نكنند، به مجازات دردناك بشارت ده، در آن روز، سكه هاى طلا و نقره را در آتش مى گذارند و با آن صورت ها، پهلوها و پشت هايشان را داغ مى كنند، اين همان چيزى است كه براى خود گنجينه ساختيد».

«اسراف» و «تبذير» به معناى وسيع كلمه از گناهان بزرگ است كه «قرآن» در مذمّت آن مى فرمايد: «مسرفان، اهل آتش اند» و در مورد «تبذير كنندگان» نيز مى فرمايد: «تبذير كنندگان هميشه برادران شياطين بوده اند». روشن است سرنوشت شياطين و برادرانشان چيزي جز گرفتار شدن در كانونِ قهر و غضب الهى يعنى دوزخ نخواهد بود.

از اسامى دوزخ که به طور گسترده در قرآن آمده واژه «نار» است كه در غالب موارد به معناى آتش دوزخ است. «نار» به معناى شعله اى است كه در برابر حسّ انسان ظاهر مى شود و به حرارت تنها نيز «نار» گفته اند. كثرت استعمال اين واژه در خصوص آتش دوزخ در «قرآن» به حدّى است كه به صورت نامى از نام هاى دوزخ درآمده است. از اوصاف دوزخ اين است كه هيزم و آتش گيره آن خود انسان ها به اضافه سنگ ها و بت ها هستند.

درباره فلسفه مجازات دوزخ بايد به دو نكته توجه داشت؛ اول اينكه بسيارى از مجازات هاى الهى، چه در اين جهان و چه در جهان ديگر در حقيقت نتيجه اعمال خود انسان هاست. بسيارى از مواهب بهشتى، تجسّم اعمال نيك آدمى و بسيارى از عذاب هاى دوزخى، تجسّم اعمال سوء اوست. دوم اينكه بشارت و انذار، دو پشتوانه مهمّ براى پياده كردن برنامه هاى تربيتى هستند، همان گونه كه بشارت به پاداش هاى عظيم بهشتى تأثير نيرومندى در دعوت به اطاعت خدا و ترك گناه دارد، تهديد به مجازات هاى دردناك دوزخى نيز عامل نيرومندى براي ترك گناهان است.