«حِلم» و خويشتن داري نقطه مقابل غضب و خشم می باشد. امام حسن(ع) در تفسیر حلم می فرمایند: «حلم فرو بردن غضب و تسلّط بر نفس است»، و نشانه آن حسن برخورد با افراد می باشد. اما افرادى كه بر اثر ناتوانى، بردبارى پیشه مى كنند، داراى فضيلت حلم نيستند. امام علی(ع) می فرمایند: «كسى كه به خاطر ناتوانى ساكت شود و به هنگام توانايى انتقام بگيرد بردبار نيست». از سویی، بردبارى برای هر انسانی به ویژه مديران و سرپرست هاى خانواده، يك فضیلت اخلاقى است، زیرا سبب پيشرفت، حسن مديريت، و حل مشكلات عظيم می شود.

«حلم» از فضائل برجسته انسانی است؛ لکن مانند سایر فضائل اخلاقی مواردی از آن استثناء شده است؛ مانند: زمانی که حلم سبب جرأت و جسارت جاهلان متعصب و ازدیاد فشار و عصيان آنان شود، بردباری در این موارد نه تنها پسنديده نيست بلکه بايد عكس العمل مناسبى نشان داد. همچنین در مواردی که حلم و بردبارى به زيان جامعه، مكتب و یا عقيده انسان تمام مى شود و یا نشانه ضعف و ذلت محسوب مى شود، نیز حلم و سكوت غلط و ناپسند است.

امام علي(ع) درباره «حلم» و «بردباري» می فرماید: «حلم، دهان بند سفيه است». در واقع امام(ع) بهترین عکس العمل در مقابل سخنان ناموزن سفيهان را استفاده از دهان بندِ «حلم» می داند؛ زیرا گفتن يك جمله در برابر آنها گاه سبب شنیدن ده جمله ناموزون ديگر می شود و اضافه بر آن، انسان با اين گفتگو هم سطح آنها قرار گرفته و ارزش خود را از دست مى دهد. از این رو امام(ع) می فرماید: «حلم، حجابى است در برابر آفت ها».

خداوند در قرآن به ستایش بردبارى و ترك غضب سفارش مى كنند، مثلا در آیه 114 سوره توبه، حضرت ابراهیم(ع) را با عنوان «اوّاه حلیم»؛ (دلسوز در هدایت گری و بردبار) می ستاید. حتی زمانی که به او بشارت اسماعیل را می دهد، از ميان تمام صفات برجسته انسان، تنها روى صفت بردبارى اسماعیل تكيه می کند (سوره صافات، آيه 101). همچنین در سوره اعراف، آيه 199 به پیامبر(ص) توصیه می فرماید که در مواجهه با جاهلان بردبار باشد، و ...

حلم و بردباری آثار بسیاری در زندگی انسان دارد، حلم، انسان را از خطرات جبران ناپذیر غضب نجات داده و مایه عزت و آبروی او در برابر افراد نادان می شود. رسول اكرم(ص) در حدیثی ده ثمره مثبت برای حلم بیان کرده و مى فرمايد: «از آثار حلم، انجام كارهاى خوب، همنشينى با نيكان، بالا رفتن شخصيت انسان، برطرف شدن خسّت و پستى، طالب خير بودن، به مقامات عالى رسيدن، از عفو بهره گرفتن و به مردم فرصت دادن، كار نيك بجا آوردن و سكوت [در برابر نادان] پيشه كردن، اين ها امورى هستند كه عاقل به خاطر حلمش از آن بهره مى گيرد».

«حلم» همچون سایر صفات انسان، دارای علل و انگیزه های متعدد است. مانند: تسلط بر نفس، که سبب می شود انسان گرفتار خشم و آشفتگى ها نشود. امام علی(ع) می فرماید: «حلم، فرو بردن خشم و کنترل نفس است». بلندى همت و شخصيت بالا نیز، اجازه آشکار ساختن خشم و كارهاى غير منطقى را به انسان نمی دهد. امام علی(ع) می فرمایند: «بردبارى و خونسردى، فرزندان دوقلوي همت بلند هستند». ایمان به خدا، علم، عقل و آگاهى بر نتايج حلم، از عوامل ديگرى برای بردباری می باشند. امام علی(ع) می فرماید: «حلم نورى است كه جوهره آن عقل است».

در اسلام آیه و روایتی وجود ندارد که بر اساس آن مسلمانان مأمور به «تساهل» و «تسامح» باشند، بلکه مشتقات آن در روایات آمده که معادل «حلم و بردباری» است. اما ممکن است برخی با استناد به سخن پیامبر(ص) که می فرماید: «من بر دین راست و مستقیم که در آن گذشت و آسانی است مبعوث شده ام»؛ اسلام را دین «تساهل» و «تسامح» بدانند. در پاسخ می توان گفت: اسلام «تساهل» را با توجه به حدود و قوانین الهی می پذیرد. بنابراین حدیث مذکور به این معنی است که خداوند در مرحله تشریع احکام و قانون گذاری بر مردم آسان گرفته است.

جوهر اصلى انتظار، «صبر» است. كسى كه منتظر تحقق يافتن هدف آرمانى است بايد تا زمان شكل گرفتن آرمان، صبر پيشه كند و تاب و توان را از دست ندهد و اگر صبر را از دست داد انتظار را نیز از دست داده؛ چرا كه صبر، تحقق بخش جوهر انتظار است. لذا در احاديث از انتظار فرج همراه با صبر سخن گفته اند.

امام علي(ع) در بخشی از حکمت 136 نهج البلاغه، «جهاد زنان» را، شوهردارىِ شايسته دانسته است. زیرا در ميدان جهاد، هم بذل مال است، و هم بذل جان و هم جدايى از زن و فرزند و... . لذا چنانچه زنان در برابر مشكلاتِ خانه دارى و اعتراضات و زخم زبان هاى شوهر، تحمل و بردبارى نشان دهند جهاد مهمى را انجام داده اند. از این رو امام(ع) می فرماید: «خداوند، جهاد را بر مردان و زنان واجب كرده، و... ، و جهاد زن در اين است كه در برابر آزارى كه از شوهرش مى بيند و در برابر تعصب ها و حساسيت هاى او صبر پيشه كند».

امام علی(ع) در تبیین آثار «حلم و بردباری»، می فرماید: «نخستين نتيجه اى كه شخص بردبار از بردبارى خود مى برد اين است كه مردم در برابر جاهل و نادان از وى حمايت مي كنند». از سویی حلم به انسان آرامش مى بخشد و وى را از آلوده شدن به گناه هنگام ستيزه جويى حفظ مى كند و از تشديد عداوت دشمن كه به جسارت و بى ادبى پرداخته مى كاهد. همچنین پيامبر(ص) می فرماید: «آيا به شما خبر دهم كداميك از شما از نظر اخلاق به من شبيه تريد؟ ياران عرض كردند: آرى، و ايشان فرمود: آن كس كه از همه خوش اخلاق تر و بردبارتر و... است».