پنج سفارش مهمي كه امام علي(ع) به ما نموده است عبارتند از: 1. جز خداوند به هيچ كس اميد نداشته باشيد. 2. تنها از گناهانتان بترسيد. 3. اگر در مورد چيزى از شما سؤال كنند كه نمى دانيد حيا نكنيد و بگوييد نمى دانم. 4. اگر چيزى را نمى دانيد از فراگيرى و ياد گرفتن آن خجالت نكشيد. 5. صبر و استقامت را در هر كارى پيشه خود سازيد؛ چرا كه نسبت صبر به ايمان همچون نسبت سر است در مقابل بدن.
«حِلم» و خويشتن داري نقطه مقابل غضب و خشم می باشد. امام حسن(ع) در تفسیر حلم می فرمایند: «حلم فرو بردن غضب و تسلّط بر نفس است»، و نشانه آن حسن برخورد با افراد می باشد. اما افرادى كه بر اثر ناتوانى، بردبارى پیشه مى كنند، داراى فضيلت حلم نيستند. امام علی(ع) می فرمایند: «كسى كه به خاطر ناتوانى ساكت شود و به هنگام توانايى انتقام بگيرد بردبار نيست». از سویی، بردبارى برای هر انسانی به ویژه مديران و سرپرست هاى خانواده، يك فضیلت اخلاقى است، زیرا سبب پيشرفت، حسن مديريت، و حل مشكلات عظيم می شود.
حلم و بردباری آثار بسیاری در زندگی انسان دارد، حلم، انسان را از خطرات جبران ناپذیر غضب نجات داده و مایه عزت و آبروی او در برابر افراد نادان می شود. رسول اكرم(ص) در حدیثی ده ثمره مثبت برای حلم بیان کرده و مى فرمايد: «از آثار حلم، انجام كارهاى خوب، همنشينى با نيكان، بالا رفتن شخصيت انسان، برطرف شدن خسّت و پستى، طالب خير بودن، به مقامات عالى رسيدن، از عفو بهره گرفتن و به مردم فرصت دادن، كار نيك بجا آوردن و سكوت [در برابر نادان] پيشه كردن، اين ها امورى هستند كه عاقل به خاطر حلمش از آن بهره مى گيرد».
«حلم» همچون سایر صفات انسان، دارای علل و انگیزه های متعدد است. مانند: تسلط بر نفس، که سبب می شود انسان گرفتار خشم و آشفتگى ها نشود. امام علی(ع) می فرماید: «حلم، فرو بردن خشم و کنترل نفس است». بلندى همت و شخصيت بالا نیز، اجازه آشکار ساختن خشم و كارهاى غير منطقى را به انسان نمی دهد. امام علی(ع) می فرمایند: «بردبارى و خونسردى، فرزندان دوقلوي همت بلند هستند». ایمان به خدا، علم، عقل و آگاهى بر نتايج حلم، از عوامل ديگرى برای بردباری می باشند. امام علی(ع) می فرماید: «حلم نورى است كه جوهره آن عقل است».
«حلم» از فضائل برجسته انسانی است؛ لکن مانند سایر فضائل اخلاقی مواردی از آن استثناء شده است؛ مانند: زمانی که حلم سبب جرأت و جسارت جاهلان متعصب و ازدیاد فشار و عصيان آنان شود، بردباری در این موارد نه تنها پسنديده نيست بلکه بايد عكس العمل مناسبى نشان داد. همچنین در مواردی که حلم و بردبارى به زيان جامعه، مكتب و یا عقيده انسان تمام مى شود و یا نشانه ضعف و ذلت محسوب مى شود، نیز حلم و سكوت غلط و ناپسند است.
خداوند خطاب به پیامبر(ص) می فرماید: «عفو را سرلوحه کارت قرار ده و مردم را به كارهاى نيك دستور بده، و از جاهلان روى بگردان [و با آنها ستيزه جويى مكن]»، جبرئیل در توضیح این آیه عرض می کند: «خداوند به تو دستور مى دهد كسى را كه به تو ستم كرده عفو كنى، و كسى كه تو را محروم كرده مشمول عطاى خود سازى، و با كسى كه از تو بريده، ارتباط برقرار کنی». خداوند در آیه ای که به مومنان اجازه قصاص می دهد، می فرماید: «به مقدارى كه تعدى شده بسنده كنيد، ولى اگر شكيبايى پيشه كنيد، بهتر است».
امام علي(ع) براي مقابله با «غم و اندوه» می فرماید: «هجوم غم و اندوه را با نيروى صبر و حسن يقين از خود دور ساز». در واقع زندگي انسان در معرض هجوم غم و اندوه قرار دارد و انسان باید با نيروی صبر این مسیر را طی کند؛ زیرا صبر در برابر حوادث غیر اختياری و یا حوادثی که بخاطر سهل انگارى دامن او را می گیرد، انسان را در نزد خدا سالم و مأجور می گرداند؛ اما در صورت ناشكيبايى، حوادث مسير خود را طى مى كند بى آنكه اجر و پاداشى برای انسان داشته باشد.
خداوند در قرآن به ستایش بردبارى و ترك غضب سفارش مى كنند، مثلا در آیه 114 سوره توبه، حضرت ابراهیم(ع) را با عنوان «اوّاه حلیم»؛ (دلسوز در هدایت گری و بردبار) می ستاید. حتی زمانی که به او بشارت اسماعیل را می دهد، از ميان تمام صفات برجسته انسان، تنها روى صفت بردبارى اسماعیل تكيه می کند (سوره صافات، آيه 101). همچنین در سوره اعراف، آيه 199 به پیامبر(ص) توصیه می فرماید که در مواجهه با جاهلان بردبار باشد، و ...
در روايات تعبيرات تكان دهنده اى درباره خشم و غضب وارد شده، پیامبر(ص) می فرمایند: «غضب، آتش سوزانی از سوى شيطان است». همچنین امام علی(ع) می فرماید: «غضب سخت ترين دشمن انسان است». امام صادق(ع) در این باره می فرماید: «خشم و غضب كليد تمام بدى ها است». امام علی(ع) می فرمایند: «از غضب بپرهيز كه آغازش ديوانگى و آخرش پشيمانى است». همچنین می فرمایند: «كسى كه خشم خود را کنترل کند خداوند عيوب او را مستور مى دارد» و ...
سخنان معصومین(ع) درباره اهمیت و جایگاه «حلم» فراوان است. به عنوان نمونه امام علی(ع) می فرمایند: «شجاع ترين مردم كسى است كه با نيروى حلم بر جهل غلبه نماید»، همچنین می فرمایند: «برترين اخلاق مردان حلم است». پیامبر(ص) حلم را از عبادات مهم دانسته و می فرمایند: «شخص مؤمن با حلم به مقام عبادت كننده شب زنده دار مى رسد»، آن حضرت در حدیث دیگری می فرمایند: «كسى كه بردباری کند و خشم خود را فرو برد، در حالى كه توانایی بر اعمال خشمش دارد، خداوند اجر شهيد به او مى دهد».
قالَ الرّضا عليه السّلام :
يا دِعْبِلُ! اُحِبُّ اَنْ تُنْشِدَنى شِعْراً فَاِنَّ هذِهِ الا يّامَ اَيّامُ حُزْنٍ کانتْ عَلَينا اَهْلِ الْبَيْتِ عليهم السّلام .
اى دعبل ! دوست دارم که برايم شعرى بسرايى و بخوانى ، چرا که اين روزها (ايام عاشورا) روز اندوه و غمى است که بر ما خاندان رفته است .
جامع احاديث الشيعه ، ج 12، ص 567