آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«حلم» همچون سایر صفات انسان، دارای علل و انگیزه های متعدد است. مانند: تسلط بر نفس، که سبب می شود انسان گرفتار خشم و آشفتگى ها نشود. امام علی(ع) می فرماید: «حلم، فرو بردن خشم و کنترل نفس است». بلندى همت و شخصيت بالا نیز، اجازه آشکار ساختن خشم و كارهاى غير منطقى را به انسان نمی دهد. امام علی(ع) می فرمایند: «بردبارى و خونسردى، فرزندان دوقلوي همت بلند هستند». ایمان به خدا، علم، عقل و آگاهى بر نتايج حلم، از عوامل ديگرى برای بردباری می باشند. امام علی(ع) می فرماید: «حلم نورى است كه جوهره آن عقل است».

حلم و بردبارى مانند ساير صفات انسان داراى سرچشمه ها و انگيزه هاى متعددى است، سرچشمه حلم را مى توان امور زير شمرد:
الف) سلطه بر نفس و مالكيت خويشتن، سبب مى شود كه انسان در برابر ناملائمات از كوره در نرود، و گرفتار خشم و آشفتگى ها نشود، اميرمؤمنان على(عليه السلام) در تعريف حلم اشاره اى به اين سرچشمه فرموده و مى گويد: «اِنَّمَا الْحِلْمُ كَظْمُ الْغَيْظِ وَ مِلْكُ النَّفسِ»(1)؛ (حلم، فرو بردن خشم و مالكيت نفس است). همين معنى از امام مجتبى(عليه السلام) نيز نقل شده است.(2)
ب) علوّ طبع و بلندى همت و شخصيت بالا از امورى است كه به انسان اجازه نمى دهد خشم خويش را آشكار كند، و دست به كارهاى غير منطقى بزند. اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى فرمايد: «اَلْحِلْمُ وَ الاَْناةُ تُوْأمانِ يُنتجُهُما عُلْوُ الهِمَّةِ»(3)؛ (بردبارى و خونسردى [در برابر حوادث] فرزندان دو قلويى هستند كه از همت بلند متولد شده اند).
ج) ايمان به خدا و توجه به ذات پاك و صفات او از جمله حلم خداوند در برابر عاصيان و طاغيان نيز مى تواند سرچشمه ديگرى براى اين فضيلت اخلاقى باشد. امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «اَلْحِلْمُ سِراجُ اللّهِ يَسْتَضيئى بِهِ صاحِبُهُ اِلى جَوارِهِ وَ لا يَكُونُ حَليماً اِلاّ الْمَؤيِّدُ بِاَنْوارِ اللّهِ وَ بِاَنْوارِ الْمَعْرفَةِ وَ التّوحيدِ»(4)؛ (حلم چراغ پر فروغ الهى است كه دارنده آن از آن بهره مى گيرد، و به سوى جوار قرب خدا پيش مى رود، و انسان نمى تواند حليم باشد، مگر اينكه با انوار الهى و انوار معرفت و توحيد تأييد گردد).
د) علم و عقل و آگاهى بر نتايج مثبت حلم و پيامدهاى منفى خشم و غضب نيز عامل ديگرى براى پيدايش اين فضيلت اخلاقى در وجود انسان ها است، اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى فرمايد: «اَلْحِلْمُ نورٌ جُوْهَرُهُ الْعَقْلُ»(5)؛ (حلم و بردبارى نورى است كه جوهره آن عقل است). و در تعبير ديگرى مى فرمايد: «بِوُفُورِ الْعَقْلِ يَتَوَفَّرُ الْحِلْمُ»(6)؛ (با افزايش عقل بر ميزان حلم و بردبارى نيز افزوده مى شود). و نيز آن حضرت در حديثى می فرماید: «عَلَيْكَ بِالْحِلْمِ فَاِنَّهُ ثَمَرَةُ الْعِلْمِ»(7)؛ (بر تو باد به حلم و بردبارى كه ميوه درخت علم است).(8)