«حلم» از فضائل برجسته انسانی است؛ لکن مانند سایر فضائل اخلاقی مواردی از آن استثناء شده است؛ مانند: زمانی که حلم سبب جرأت و جسارت جاهلان متعصب و ازدیاد فشار و عصيان آنان شود، بردباری در این موارد نه تنها پسنديده نيست بلکه بايد عكس العمل مناسبى نشان داد. همچنین در مواردی که حلم و بردبارى به زيان جامعه، مكتب و یا عقيده انسان تمام مى شود و یا نشانه ضعف و ذلت محسوب مى شود، نیز حلم و سكوت غلط و ناپسند است.

کشورهای اسلامی برای رهایی از انحطاط و یافتن عزت از دست رفته خود، لازم است به اسلام اصیل بازگشته و قوانین آن را همانند دارویی که یک پزشک ماهر تجویز کرده، استفاده کنند. لذا هر گاه جامعه اسلامی بخواهد از این ذلت و بیماری اجتماعی خلاصی یابد، لازم است اسلام اصیل را شناخته و به مرحله اجرا درآورد. همچنین لازم است کشورهای اسلامی در سایه وحدت، امکانات مادی و معنوی خود را در راه اعتلای اسلام و عزّت مسلمین به کار گرفته و بر سر ریاست و حکومت با هم درگیر نشوند، تا آن که عزت و کرامت شایسته خود را به دست آورند.

اصول كلّى براى مبارزه با آفات زبان عبارتند از: 1ـ توجّه جدّى به خطرات زبان: زيرا اين عضو مى تواند تو را به اوج سعادت برساند و يا بر خاك ذلّت و شقاوت بنشاند. 2 ـ سكوت: هر قدر انسان كمتر سخن بگويد لغزشهاى او كمتر است، و هر قدر بيشتر سكوت كند سلامت او بيشتر خواهد بود. 3 ـ حفظ زبان (نخست انديشه كردن سپس گفتار): اگر انسان پيش از آن كه شروع به سخن گفتن كند در محتوا و انگيزه و نتيجه سخنان خود كمى بينديشد، بسيارى از لغزشهاى زبان و گناهان، از او دور مى شود.

تکبر انسان به خاطر ذلت و حقارتی است که در وجودش می بیند؛ اين چيزى است كه مطالعه روانكاوان به آن رسيده است. امام صادق(ع) می فرمایند: «مردى نيست كه بزرگى و تكبر كند الا به خاطر ذلّت و خوارى كه آن را در نفس و جان خود مى يابد». بهترین راه درمان آن، ایمان و توکل به خدا و توجه به این امر است که انسان اشرف مخلوقات است و خدا آسمان و زمین را برای او آفریده و مسخّر او کرده است.

آيات متعدّدى از قرآن مجيد در مورد صلح سخن مى گويد، و خداوند متعال در اين آيات، تابلوى زيبايى از صلح به تصوير كشيده است؛ به عنوان مثال می فرماید: «اگر [دشمنان] تمايل به صلح نشان دهند، تو نيز از در صلح درآى، و بر خدا توكل كن». همچنین می فرماید: «خدا به سراى صلح و آرامش دعوت مى كند». اساساً اسلام را به آن جهت اسلام گفته اند كه حالت تسليم و صلح و صفا دارد. سلامى هم كه مسلمانان به يكديگر مى كنند پيام صلح و دوستى است.

طرفداران فرضیه «جبر استعماری» معتقدند رضایت نسبت به وضع موجود و تسلیم در برابر هرگونه شرایط باعث می شود که انسان در برابر دنیا پرستان کنار بیاید؛ ولی در پاسخ می گوییم: از منابع اسلامی استفاده می شود که منظور از رضا و تسلیم، تسلیم بودن در مقابل دستورات الهی است نه تن دادن به ذلّت در مقابل استعمارگران. بنابراین فلسفه قضا و قدر عبارت است از اجراى دستورها و قوانين اسلامى، اجراى حقّ و عدالت، ايستادگى در برابر مشكلات و ناملايمات و مقاومت در برابر مصائب و حوادث دردناك.

وقتی امام حسین(ع) وارد کربلا شد، عبیدالله بن زیاد برای ایشان نامه ای نوشت و امام را در صورت بیعت نکردن با یزید به مرگ تهدید کرد. امام حسین این نامه گستاخانه را به دور افکندند جوابی به آن ندادند. عبیدالله نامه دوم را وقتی که لشکر عمر سعد وارد کربلا شد فرستاد و در آن به عمربن سعد دستور داد که باید از امام حسین و همراهانش بیعت بگیرد و گرنه او تصمیم دیگری خواهد گرفت. امام حسین این خواسته ابن زیاد را به شدت رد کرد و اعلام کرد به هیچ قیمتی حتی مرگ، حاضر به این کار نیست.

جهاد یک قانون عمومى در عالم آفرینش است که همه موجودات زنده، برای رسیدن به کمال، به وسیله آن همه موانع را از سر راه خود بر مى دارند. در بدن ما در طول شبانه روز، نبرد عجیبى بین مدافعان کشور بدن و دشمنان مهاجم وجود دارد. پیامبر(ص) می فرماید: «آن کس که جهاد را ترک گوید، خدا بر اندام او لباس ذلّت مى پوشاند، و فقر و نیازمندى بر زندگى، و تاریکى بر دین او سایه شوم مى افکند...». در حقیقت جهاد، علاوه بر نبردهاى دفاعى و تهاجمى، مبارزات علمى، اقتصادى و... را نیز شامل می شود.

پیامبر(ص) می فرماید: «همه پیامبران الهى هفت گروه را مستحق لعن مى دانند که در این میان قیدى بر کافر بودن آنها وجود ندارد، این هفت گروه عبارتند از: کسى که در کتاب خدا چیزى بیفزاید، کسى که قضا و قدر الهى را انکار نماید، کسى که حرام خدا را حلال بداند، کسى که حق عترت مرا که خداوند محترم دانسته پایمال کند، کسى که سنّت من را کنار بگذارد، کسى که ثروت عمومی را براى خود بداند، کسى که با زور در جهت عزت دشمنان خدا و ذلت دوستان خدا گام بردارد».

راه مبارزه با ريا، دو چيز است: نخست توجّه به علل و ريشه هاى آن براى خشكانيدن و نابود كردن آنها، و سپس مطالعه در پيامدهاى آن براى آگاه شدن از عواقب دردناكى كه در انتظار آلودگان به اين اخلاق مذموم است. ريشه ريا همان «شرك افعالى» و عدم توجّه به حقيقت توحيد است؛ اگر توجه کنیم که عزّت و ذلّت و روزى و نعمت به دست خداست و دلهاى مردم نيز در اراده و اختيار اوست هرگز به خاطر جلب رضاى اين و آن اعمال خود را آلوده به ريا نمى كنيم!