آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در تبیین آثار «حلم و بردباری»، می فرماید: «نخستين نتيجه اى كه شخص بردبار از بردبارى خود مى برد اين است كه مردم در برابر جاهل و نادان از وى حمايت مي كنند». از سویی حلم به انسان آرامش مى بخشد و وى را از آلوده شدن به گناه هنگام ستيزه جويى حفظ مى كند و از تشديد عداوت دشمن كه به جسارت و بى ادبى پرداخته مى كاهد. همچنین پيامبر(ص) می فرماید: «آيا به شما خبر دهم كداميك از شما از نظر اخلاق به من شبيه تريد؟ ياران عرض كردند: آرى، و ايشان فرمود: آن كس كه از همه خوش اخلاق تر و بردبارتر و... است».

امام علي(عليه السلام) در حکمت 206 «نهج البلاغه»، به يكى از آثار ارزنده «حلم و بردبارى» در مقابل سفيهان و جاهلان اشاره كرده مى فرمايد: (نخستين نتيجه اى كه شخص بردبار از بردبارى خود مى برد اين است كه مردم در برابر جاهل و نادان از وى حمايت خواهند كرد)؛ «أَوَّلُ عِوَضِ الْحَلِيمِ مِنْ حِلْمِهِ أَنَّ النَّاسَ أَنْصَارُهُ عَلَى الْجَاهِلِ».
بعضى از ارباب لغت، «حلم» را به معناى خويشتن دارى به هنگام هيجانِ غضب دانسته اند و از آنجا كه اين حالت از عقل و خرد نشأت مى گيرد، گاه واژه «حليم» به معناى عاقل به كار رفته است. بسيارى از افراد جاهل و نادان، پرادعا، بلندپرواز و پرخاشگرند، از اين رو هنگامى كه در برابر دانشمند وارسته اى قرار گيرند براى اظهار خودنمايى ممكن است انواع اهانت ها را روا دارند. حال اگر شخص عالم و دانشمند و انسان با ايمان و متقى بخواهد در برابر آنها عكس العمل نشان دهد، مقام خود را پايين آورده است؛ اما اگر در برابر اين افراد نادان و بى ادب حلم و بردبارى به خرج دهد و عكس العملى از خود نشان ندهد، مردم به مظلوم بودن او اعتراف مى كنند و به حكم غريزه حمايت از مظلوم - كه در بسيارى از انسان ها نهفته است - به حمايت از او بر مى خيزند و جاهل جسور و بى ادب را بر سر جايش مى نشانند. اين، نخستين نتيجه اى است كه افراد حليم از حلمشان مى برند و در واقع دفاع از خود را بر عهده ديگران مى نهند.
قرآن مجيد درباره «عباد الرحمان»؛ (بندگان خاص خدا) مى فرمايد: «وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَاماً»(1)؛ (و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند [و سخنان نابخردانه گويند]، به آنها سلام مى گويند [و با بى اعتنايى و بزرگوارى مى گذرند]). همچنین در جايى ديگر خداوند به پيامبرش(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد كه: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ»(2)؛ ([به هر حال] با عفو و مدارا رفتار كن، و به كارهاى شايسته دعوت نما، و از جاهلان روى بگردان [و با آنان ستيزه مكن]). هم چنین در مقام مدح انبياى پيشين، از صفت حلم نام برده شده، از جمله در آيه 114 سوره «توبه» در مدح ابراهيم(علیه السلام) به سبب حلم و بردبارى اش در برابر عموى بت پرستش مى فرمايد: «إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَاَوَّاهٌ حَلِيمٌ»؛ (به يقين ابراهيم(علیه السلام) مهربان و بردبار بود).
حلم علاوه بر اين، آثار فراوان ديگرى نيز دارد و آن اين كه به انسان آرامش مى بخشد و وى را از آلوده شدن به گناه به هنگام ستيزه جويى حفظ مى كند و از تشديد عداوت دشمن كه به جسارت و بى ادبى پرداخته جلوگيرى مى نمايد. بر پايه همين نكات است كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) در «نهج البلاغه» بارها بر اهميت حلم تأكيد ورزيده است؛ از جمله در خطبه 193 (خطبه همام) در شرح اوصاف پرهيزكاران مى فرمايد: (يكى از صفات آنها اين است كه علم را با حلم مى آميزند)؛ «يَمْزَجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ» و در حكمت 31 يكى از شاخه هاى عدالت، استوارى در حلم شمرده شده است. از سویی در حكمت 207 نيز همين معنا تأكيد شده و در كلام حكمت آميز 211، 418، 424 و 460 اشارات مهمى به اهميت حلم شده است.
در روايات ديگر نيز بر اهميت حلم و آثار مثبت آن تكيه شده؛ از جمله در حديثى از رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: «أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِأشْبَهِكُمْ بِي أَخْلَاقاً؟»؛ (آيا به شما خبر دهم كدام يك از شما از نظر اخلاق به من شبيه تريد؟). ياران عرض كردند: آرى اى رسول خدا! ايشان فرمود: «أحْسَنُكُمْ أَخْلاقاً وَ أعْظَمُكُمْ حِلْماً وَ أبَرُّكُمْ بِقَرابَتِهِ وَ أشَدُّكُمْ إنْصافاً مِنْ نَفْسِهِ فِى الْغَضَبِ وَ الرِّضا»(3)؛ (آن كس كه از همه خوش اخلاق تر و بردبارتر و نيكوكارتر به خويشاوندان خود و باانصاف تر در حال غضب و خشنودى است).
در حديثى كه در «غرر الحكم» از امام اميرمؤمنان(عليه السلام) نقل شده مى خوانيم: «أشْجَعُ النّاسُ مَنْ غَلَبَ الْجَهْلَ بِالْحِلْمِ»(4)؛ (شجاع ترين مردم كسى است كه با نيروى حلم، بر جهل [جاهلان] غالب آيد). همچنین حديث ديگرى از آن حضرت و در همان منبع آمده: «إنَّ أفْضَلَ أَخْلَاقِ الرِّجَالِ الْحِلْمُ»(5)؛ (برترين اخلاق مردان با شخصيت حلم و بردبارى است). در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: «كَفَى بِالْحِلْمِ نَاصِراً»(6)؛ (حلم براى يارى انسان كافى است).
مرحوم علامه مجلسى در حديث مفصلى، گفتگوى امام صادق(عليه السلام) با «عنوان بصرى» كه براى فراگیری علم به محضر آن حضرت آمده بود را نقل مى كند، كه می فرماید: (حلم و بردبارى تو بايد به قدرى باشد كه اگر كسى به تو بگويد اگر سخن نسنجيده اى درباره من بگويى ده برابر آن به تو مى گويم، تو در جواب بگويى اگر تو ده سخن نسنجيده بگويى من يكى هم نخواهم گفت)؛ «فَمَنْ قالَ لَكَ إنْ قُلْتَ واحِدَةً سَمِعْتَ عَشْراً فَقُلْ إنْ قُلْتَ عَشْراً لَمْ تَسْمَعْ واحِدَةً».(7)،(8)