امام علی(ع) در خطبه 111 در این باره می فرماید: «هيچ كس از دنيا شادمانى نديده جز اين كه بدنبال آن او را با اندوه مواجه مى سازد، و هنوز باران آسايش بر او نباريده كه بلاهای سيل آسا بر سرش مى بارد ...». به اين ترتيب امام(ع) به دنبال این توصيف ها، نتيجه مى گيرد كه عاقل كسى است كه از آن به مقدار كم و به اندازه كفاف قناعت كند تا اسباب امنيّت خاطر فراهم سازد. چرا كه آنها كه فزون طلبند، براى حفظ اين فزونى، خود را در معرض آفات فراوان قرار داده و عوامل بدبختى و نابودى خويش را فراهم مى سازند.

در روايات تاكيد شده كه ترس از مرگ به خاطر آن است كه انسان آخرت خود را ويران ساخته و دنياى خود را آباد نموده است؛ لذا اكراه دارد كه از آبادى به سوى ويرانى برود و در روايت ديگری آمده است انساني كه ثروتی داشته ولی برای آخرتش چيزي از پيش نفرستاده است طبیعتا حاضر به جان دادن نيست. همچنین امام هادى(ع) علت ترس از مرگ را نشناختن حقيقت مرگ دانستند و مرگ را به حمام تميزى تشبيه نمودند كه انسان آلوده وارد آن مى شود تا هرگونه غم و اندوه خود را شستشو دهد و به شادمانى برسد.

امام علي(ع) مي فرمايد: «خوف از عذاب خدا، از ویژگی های متّقين است». آری خوف همچون خالى بر گونه متقين و عارفان پديدار است که گوئى مردم با آن خال آنها را مى شناسند، خوف از خدا ثمره ايمان و رأس حكمت است. در اهميت خوف همین بس که در روايت آمده است که: «عاقل ترين شما، خداترس ترين شماست».

در قرآن آمده كه اولياي الهي غم و غصه اي ندارند اما روايات گوياى وجود حزن و اندوهى در نهاد آنها است کما اینکه امام صادق(ع) فرموده اند: «حُزن و اندوه علامت اهل معرفت است». راه جمع قرآن و روايات اين است كه سرچشمه غم مختلف است، بعضی غمها به دل عارف عارض نمى شود، و بعضی دیگر هرگز از عارف جدا نمى شود. غم عارفان و پرهيزكاران به خاطر مقصر دانستن خود در پيشگاه الهى و گمراهى مردم و ناراحتى ها و شدائد جامعه است.

چند عامل است كه باعث دوام حزن و اندوه مي شود. يكي از اين عوامل، چشم دوختن به آنچه مردم در اختيارشان است مي باشد و عامل ديگر، غضب كردن و خشمناك شدن بر كسى است كه قدرت مبارزه و ضربه زدن به او را نداريم. در روايت آمده: «كسى كه خشم و غضب كند بر كسى كه قدرت ضرر زدن به او را ندارد، اندوه خود را طولانى و نفس خود را در عذاب قرار داده است».

از نامهاي روز قیامت «یوم الحسرة» است؛ چرا که اين روز براستى روز اندوه و حسرت شديد است، نه تنها براى بدكاران بلكه حتى براى نيكوكاران، زيرا وقتى پاداش هاى عظيم الهى را مى بينند تأسف مى خورند چرا بيشتر و بهتر كار نيك انجام نداده اند! البته اين گونه غم، نوعى كمال است و مايه ناراحتى و عذاب روحى نيست، بنابراين وجود آن در بهشت نيز مشكلى ندارد. به هر حال اگر حسرت در دنيا قابل جبران است در آنجا راهى براى جبران وجود ندارد و لذا بايد آن روز را روز حسرت واقعى و روز حسرت بزرگ ناميد.

خداى متعال در آیه 65 سوره «زمر» مى فرماید: «به تو و به همه انبیاى پیشین وحى فرستاده شده است که: اگر مشرک شوى مسلماً اعمالت «حبط» و نابود مى گردد و از زیانکاران خواهى بود»؛ به این ترتیب، شرک، دو پیامد خطرناک دارد، حتى در مورد پیامبران الهى ـ اگر به فرض محال مشرک شوند ـ نخست، مسأله حبط اعمال است، و دوم، گرفتار خسران و زیان زندگى شدن. لذا در حدیثى از پیغمبر گرامى(ص) آمده: «خداوند همه بندگان را محاسبه مى کند، مگر کسى که شرک به خدا آورده، که بدون حساب به آتش فرستاده مى شود».
 

این دستور به خاطر آن بود که گروهى از مردم مخصوصاً از اغنیا، مرتباً مزاحم پیامبر(ص) مى شدند و با او نجوا مى کردند؛ کارى که مایه اندوه دیگران و یا کسب امتیاز بى دلیلى براى اینان بود، به علاوه موجب تضییع اوقات گرانبهاى پیامبر(ص) مى شد. حکم فوق نازل گشت و آزمونى بود براى آنها و نیز کمکى به مستمندان و وسیله مؤثرى براى کم شدن این مزاحمت ها.

بعد از شهادت مالک، اندوه بر جان امام(ع) سنگينى مى نمود و بياناتش حاکي از تأسّف بر فقدان بزرگ مرد عرصه ستيز با فتنه هاي شاميان بود. آن حضرت چند روز بر او مى گریست و بسیار در فقدان او اندوهناک بود و مى فرمود: «دیگر مانند او را هرگز نخواهم دید».

اسلام دین همسوى با فطرت است نه مخالف آن؛ انسان فطرتا هرگاه به مصیبت یکى از عزیزانش دچار شود، احساس اندوه شدید مى کند و در پى آن اشک برچهره اش جارى مى شود. پیامبر(ص) نیز براى فرزندان و اقوام و اصحابش از جمله ابراهیم می گریست و می فرمود: «چشم اشکبار مى شود و دل اندوهگین مى گردد، ولى چیزى برخلاف رضاى پروردگارمان نمى گوییم. خداوند به کسانى از بندگانش رحم مى کند که عاطفه داشته باشند». حضرت زهرا(س) نیز طبق همین سنت برای پدرشان گریه کردند.