طلحه و زبیر از اولین کسانی بودند که برای فشار بر عثمان سپاه جمع کرده و ادعای خلافت نیز داشتند. برخی از صحابه از جمله امام علی(ع) و ابن عباس و حسن بصری و مالک اشتر، صریحا به نقش این دو نفر در شوراندن مردم علیه عثمان و زمینه چینی برای قتل عثمان اشاره کرده اند. به خصوص طلحه که منابع تاریخی به دشمنی بسیار شدید و تند او با عثمان، گواهی می دهند.
به هر حال این دو نفر در رفتاری بسیار عجیب و با اینکه نقش مهمی در شورش علیه عثمان داشته اند، بعداز بیعت با امام علی(ع)، وقتی دست خود را کوتاه از خلافت و حتی امارت یافتند، علم خونخواهی عثمان را برافراشتند و به همین بهانه همراه با عایشه بر علیه امام علی(ع) در جنگ جمل شرکت کردند.

امر به معروف دو شاخه دارد؛ شاخه عمومى، كه همه مردم را در بر مى گيرد و شاخه خصوصى، كه مخصوص حكومت است. از وظايف اداره حسبه در گذشته، نظارت بر كار كسبه، تجّار، كشاورزان، نظارت بر امور منكرات در كوچه‌ و بازار، رسيدگى به صحّت وزن و پيمانه و بهداشت نانوايان، شرايط كشتار، گرمابه داران، پزشكان، آموزگاران، اذان گويان و خادمان مساجد، واعظان، نامه نويسان و نظارت بر كارهاى تاجران، دريانوردان، معماران و ... بود. آری اداره این امور برعهده حکومت بوده و محتسبان هر جا خلافى مى ديدند، برخورد كرده یا تحويل قاضى مى دادند.

امام علی(ع) در عهدنامه مالك اشتر گوشه ای از فرهنگ حاکم بر نظامات قضایی را روشن ساخته و می فرمایند: «از ميان مردم برجسته ترين افراد را براى قضاوت برگزين. از كسانى كه مراجعات پى در پى آنها را در تنگنا قرار نمی دهد و برخورد منافقان، آنان را به خشم و كج خلقى وا نمی دارد. هرگز در اشتباهاتش پافشارى نمى كند و هنگامى كه حق براى او روشن شود بازگشت به آن براى او آسان است. طمع را از دل بيرون كرده، و در فهم مطالب به اندك تحقيق اكتفا نمى كند. قاضى بايد در شبهات از همه محتاط تر و در تمسّك به دليل و حجّت از همه پافشارتر باشد و ...».

ارتباط مستقيم حاکمان و مسئولین حکومت اسلامی با مردم، آن هم ارتباطى صميمانه و واقعى نه تشريفاتى و ظاهرى، از نكات مهمّى است كه در فرمان امام علی(ع) بر آن تكيه شده و به مالك اشتر به عنوان زمامدار آشنا با فرهنگ اسلام دستور داده شده است. تجربه نيز نشان داده ارتباط هاى غير مستقيم با مردم غالباً سبب گمراهى زمامداران و عدم آگاهى كامل آنها از اوضاع محيط و مخصوصاً عدم دسترسى ضعيفان به حق خود مى شود. به علاوه ارتباط هاى مستقيم، پيوند محبّت و صميميت را در ميان حاكمان و توده هاى مردم روز به روز محكم تر مى نمايد.

امام علی(ع) در تبیین اهميّت فوق‌العاده قشرهاى محروم جامعه در فرهنگ حكومت اسلامى می فرماید: «خدا را، خدا را، در مورد طبقه پايين اجتماع، همان ها كه راه چاره اى ندارند، از مستمندان، نيازمندان، تهيدستان و از كارافتادگان؛ زيرا در اين قشر كسانى هستند كه روى سؤال دارند و نيز افرادى هستند كه بايد بدون سؤال به آنها كمك كنى. آنچه خداوند در مورد آنان به تو دستور داده عمل كن؛ بخشى از بيت المال و قسمتى از درآمد حاصل از كشاورزى را در هر منطقه اى به آنها تخصيص ده؛ زيرا آنها كه دور هستند به مقدار كسانى كه نزديك اند سهم دارند، و...».

در روايات اسلامى شرايط و صفاتى  براى قاضى لازم دانسته شده كه به «شرايط كمال» معروف است و در عهدنامه مالك اشتر به آنها اشاره شده است. افضليت، پرحوصله بودن، سعه صدر، عدم لجاجت، تسليم در برابر حق، طمع نداشتن، قناعت نكردن به بررسى سطحى، از همه محتاط تر بودن، پافشارى در تمسك به دليل، خسته نشدن از تكرار مراجعات شكايت كنندگان، شكيبایی، قاطعيت، فريب نخوردن از ستايش متملّقان و مكفى المؤونه بودن از بيت‌المال از شرائط مهم برای قاضی است.

حكومت اسلامى در عصر پيامبر(ص) با وجود سادگی، مقتدر و کامل بود؛ مسجد پيامبر(ص) از يك سو پايگاه اصلى حكومت و كانون نظام اجرائى و از سوی ديگر كانون آموزش و پرورش و تعليم و تربيت بود و از سوى سوم ستاد ارتش اسلام و مركز فرماندهى كل قوا به حساب مى آمد و از سوى دیگر محكمه قضا و به اصطلاح كاخ دادگسترى بود. پيغمبر اكرم(ص) براى هر كدام از اين امور، مسئول يا مسئولينى برگزيده بود.

در عهدنامه مالك اشتر، رفتار با غير مسلمان مورد توجه قرار گرفته است. امام علی(ع) به مالك می فرمايد: «قلب خود را نسبت به رعايا و ملّت خود پر از رحمت، محبّت و لطف كن؛ و نسبت به آنان همچون حيوان درنده اى نباش كه خوردن آنها را غنيمت بشمرى؛ زيرا آنها يكى از دو گروه اند: يا برادر دينى تو هستند، يا انسانى همانند تو».

در فرمان امام علی(ع) به مالك اشتر آمده محبوب ترين كارها بايد امورى باشد كه با رضايت توده مردم همراه باشد؛ چون خشم توده مردم، خشنودى اقليّت خواص را بى اثر می كند، امّا ناخشنودى خواص با رضايت عموم جبران پذير است. علت آن اين است كه پايه دين و اجتماع مسلمين و نيروى ذخيره براى دفاع در برابر دشمنان تنها توده مردم هستند. بايد كسانى كه نسبت به مردم از همه عيب جوتر هستند از حاكم دورتر باشند؛ زيرا مردم عيوبى دارند كه والى در پوشاندن آن عيوب از همه سزاوارتر است. نبايد درصدد كشف عيوب پنهانى مردم بود.

همكارى و همگامى با دانشمندان، آگاهان و متخصصان هر فن يكى از نكات مهمّ فرهنگ اسلامى حاكم بر نظامات اجرائى است. در عهدنامه مالك اشتر چنين آمده است: «با دانشمندان زياد به گفتگو بنشين، و با خردمندان بسيار بحث كن و درباره تثبيت امورى كه به وسيله آن وضع كشورت اصلاح مى شود و موجب قوام كار مردم در گذشته نيز بوده است گفتگو كن». از اين تعبير به خوبى استفاده مى شود كه زمامداران و حاكمان اسلامى بايد هميشه مشاوران يا گروه‌هاى متعدّدى از مشاوران براى مسائل مختلف سياسى و اجتماعى داشته باشند و بدون رايزنى با آنها هرگز در مسائل مهم تصميم گيرى نكنند.