امام علی(ع) به اصحاب خود براى پيكار با ظالمان و طاغيانِ امت چند توصيه مي فرمايد: «اى بندگان خدا، شما را به تقواى الهى توصيه مى كنم؛ چرا كه تقوی بهترين چيزى است كه بندگان، يكديگر را به آن سفارش مى كنند و بهترين پايان كار در پيشگاه خداست، هم اكنون درهاى نبرد ميان شما و اهل قبله [مسلمانان فتنه جو] گشوده شده و اين پرچم را جز افراد بينا، با استقامت و آگاه به موارد حقّ بر دوش نمى كشند، آنچه را به شما فرمان داده شده انجام دهيد و در برابر آنچه نهى شده، توقّف نماييد و در هيچ كارى عجله نكنيد تا به اندازه كافى درباره آن تحقيق كنيد».

امام علي(ع) در رابطه با لزوم حسابرسی اعمال می فرماید: «هر كس به حساب خود برسد سود مى برد و آن كس كه غافل بماند زيان مى بيند»، در واقع حسابرسى در زندگيِ مادي، ابزاری براى پرهيز از زيان ها بوده و سبب اصلاح نقاط آسيب پذير می شود. اما حسابرسى در امور اخروى بايد شديدتر و دقيق تر باشد، زیرا پیامبر(ص) می فرماید: «انسان، باايمان نخواهد بود؛ مگر با دقت اعمال خود را محاسبه كند، دقيق تر از آنچه شريك به حساب شريكش مى رسد»، زيرا بر اساس آیات قرآن نگاهبانانى اعمال ما را نوشته و حساب دقيق آنها را دارند.

بعضى از بزرگان علم اخلاق در توضيح حقيقت محاسبه، چنين گفته اند كه مانند محاسبه با شريك است كه درباره سرمايه و سود و زيان بينديشد؛ اگر سودى حاصل شده، سهم خود را از شريك بگيرد و تشكّر كند و اگر خسرانى حاصل گشته او را ضامن بشمرد و وادار به جبران در آينده كند. سرمايه مهمّ انسان يعنى عمر كه در اختيار نفس اوست نيز همين گونه است؛ سود آن كارهاى خير، و خسران آن گناهان است؛ و موسم تجارت تمام طول روز، و شريك او در معامله، نفس امّاره است.

بر اساس روایات معصومین(ع) عواقب غفلت عبارت است از: 1- سختی در زندگی؛ 2- سنگدلی؛ 3- تسریع هلاکت؛ 4- دل مردگی؛ 5- کوری دل؛ 6- خسران؛ 7- فساد اعمال.

علماى اخلاق براى جهاد با نفس امورى را لازم می دانند؛ يكي از این امور كه بعد از مشارطه و مراقبه لازم است «محاسبه» مي ‌باشد؛ یعنی همان طور که خداوند اعمال ما را محاسبه می كند ما هم روزانه به محاسبه نفس بپردازيم، چنانچه نفس به وظیفه عمل كرده باشد، باید از او تشکر کرد و اگر معصيت كرده باشد بايد مواخذه شده و با انجام كارهاى خير آن را جبران كند.

قرآن در سوره «عصر» چهار توصيه به مؤمنان می کند و می فرماید: «انسان ها همه در زيانند مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام دادند و يكديگر را به حق سفارش كرده و يكديگر را به صبر و شكيبايى توصيه نموده اند». در این آیات خداوند به مومنان دستور می دهد بعد از ایمان و معرفت و عمل صالح، بايد به احقاق حقوق روى آورند و يكديگر را به آن توصيه كنند و اين جز با استقامت در برابر موانع ممكن نيست.

«دورى از قرآن» براى همه مسلمانان مایه زیان و خسران است؛ مخصوصاً براى دانشمندان و علماى امّت. همان گونه که امام امیرمؤمنان على(ع) در خطبه 18 نهج البلاغه با دقیقترین و رساترین بیان می فهماند  که چگونه گروهى از همان قرن نخستین ظهور اسلام به خاطر فاصله گرفتن از قرآن و اهل بیت که شارحان الهى قرآنند، سرگردان و حیران مانده و به راه هایى که دون شأن یک عالم مسلمان است کشیده شدند.

ابو نجیب طاهر درباره غدیر چنین سروده: «عید فی یوم الغدیر المسلم...، فأنزل الله تعالى جدّه**ألیوم أکملت لکم دینکم/ والیوم أتممت علیکم نعمتی**وإنّ من نصب الإمام النعم»؛ (مسلمان در روز غدیر عید مى گیرد...، و خدا این آیه را نازل کرد: امروز دین شما را کامل گرداندم و امروز نعمتم را بر شما تمام کردم، و همانا نعمتها به برکتِ نصب امام است).

بخارى از ابوسعید نقل مى کند: پیامبر(ص) چیزى را تقسیم مى کرد. ذوالخویصره گفت: یا رسول الله، عدالت کن. فرمود: «واى بر تو، اگر من به عدالت رفتار نکنم پس دادگر کیست؟ اگر به عدل رفتار نکنم، دچار خسران شده ام». عمر گفت: یا رسول الله، اجازه بده گردنش را بزنم. پیامبر(ص) فرمود: «او را واگذار. او را یارانى است که هر یک از شما نماز و روزه اش را در برابر نماز و روزه آنان ناچیز مى شمارد. آنان قرآن مى خوانند، لیکن قرآن از حنجره آنان فراتر نمى رود. از دین بیرون خواهند رفت، آنگونه که تیر از کمان مى جهد».

قرآن مجيد اعمال اخلاقى را نتیجه ايمان به خدا و روز قيامت مى شمرد و در بسيارى از آيات، «عمل صالح» به عنوان ثمره ايمان بیان شده است. در سوره «والعصر» همه انسان ها را در زيان و خسران مى بيند، و تنها كسانى را استثنا مى كند كه در درجه اوّل، ايمان دارند و سپس عمل صالح، و ... . آيه 21 سوره «نور» اخلاق و عمل و تزكيه كامل انسان را تنها در سايه ايمان به خدا و رحمت او ممكن می داند. آيه 93 سوره «مائده» نیز رابطه قوىّ تقوا و اعمال اخلاقى را با ايمان بیان می کند.