قرآن در بالاترين مرتبه فصاحت قرار داشته و هيچ گاه كلمات غريبه در آن به كار نرفته است؛ اما غرابت معناى ديگرى نيز دارد كه در قرآن به كار رفته است؛ غرابتِ در عرف محلّى. ممکن است قرآن الفاظ و كلماتى را مورد استعمال قرار دهد كه براى بيشتر عرف محلّى تازگى داشته، و معناى آن بر آنان چندان روشن نبوده است؛ زيرا قرآن از لغات تمامى قبايل عرب استفاده كرده، و حتى برخى كلمات را كه ريشه هاى آن از غير عرب گرفته شده را به كار برده؛ كه بعضا معانى آنها براى فرد فرد عرب روشن نبوده است.

«قرآن» در مورد توقف «اصحاب کهف» در غار می فرماید: «آنها سيصد سال درنگ كردند، و نُه سال بر آن افزودند» و نفرمود: آنها 309 سال توقف کردند. مفسّرین دو دلیل برای این تعبیر قرآن بیان کرده اند: 1. این تعبیر به فصاحت و بلاغت نزدیک تر است و درباره مدت عمر حضرت نوح(ع) هم استفاده شده است. 2. به فرموده امام علي(ع) این تعبیر اشاره به سال های قمری و شمسی است؛ زیرا خواب اصحاب کهف به حساب ماه های شمسی 300 سال و به حساب ماه های قمری 309 سال طول کشیده است.

در آیه «مباهله» (آیه 61سوره «آل عمران»)، در آیه 173  این سوره، در آیه 52 سوره «مائده»، در آیه اول سوره «ممتحنه»، آیه 8 سوره «منافقون» و آیات 215 و 274 سوره «بقره»، تعبیراتى دیده مى شود که عموماً به صورت جمع است، ولى طبق آنچه در شأن نزول آنها آمده، منظور از آن یک فرد بوده است. این تعبیرات، یا به خاطر این است که اهمیت و موقعیت آن فرد و نقش مؤثرى که در این کار داشته روشن شود. و یا به خاطر آن است که حکم در شکل کلّى عرضه شود، اگر چه مصداق آن منحصر به یک فرد بوده باشد.

نقل شده: «ابوجهل»، «ابوسفیان» و «اخنس بن شریق» که از سران سرسخت مشرکان بودند، سه شب متوالی هر کدام به طور مخفیانه که هیچ کس متوجه نشود، و حتى این سه نفر از حال یکدیگر هم با خبر نبودند، براى شنیدن سخنان پیامبر(ص) در گوشه اى خزیده، تا صبح تلاوت آیات قرآن حضرت را مى شنیدند.

در قرآن آمده كه اولياي الهي غم و غصه اي ندارند اما روايات گوياى وجود حزن و اندوهى در نهاد آنها است کما اینکه امام صادق(ع) فرموده اند: «حُزن و اندوه علامت اهل معرفت است». راه جمع قرآن و روايات اين است كه سرچشمه غم مختلف است، بعضی غمها به دل عارف عارض نمى شود، و بعضی دیگر هرگز از عارف جدا نمى شود. غم عارفان و پرهيزكاران به خاطر مقصر دانستن خود در پيشگاه الهى و گمراهى مردم و ناراحتى ها و شدائد جامعه است.

کتاب «تلخیص البیان» که نام اصلى آن عبارت است از «تلخیص البیان عن مجازات القرآن» یا مجاز القرآن، توسط «سید رضى» ابوالحسن محمد بن حسین بن موسى (359 ـ 406 ق) تالیف شده است. این کتاب نخستین کتابى است که در زمینه تفسیرجنبه هاى فصاحت و بلاغت قرآن نوشته شده و مورد توجه دانشمندان اسلام قرار گرفته است.

برخی اعجاز قرآن و دعوت به معارضه را منحصر در فصاحت و بلاغت آن می دانند. آنان معتقدند، قرآن در اوج فصاحت عصر جاهلی نازل شده و معجزات پیامبران نیز همواره همسو با علوم و هنرهای پیشرفته عصر خود وارد شده است. قرآن نیز معجزه ای است که متناسب با دانش عصر خود نازل شده، بنابراین اعجاز قرآن منحصر در فصاحت و بلاغت است. این قرائن همگی نشان از اعجاز قرآن از نظر فصاحت و بلاغت دارد، اما انصاف این است که اعجاز قرآن منحصر در فصاحت و بلاغت نیست و جنبه های دیگر اعجاز قرآن نیز کاملا آشکار است.

ویژگی ممتاز قرآن در مقایسه با سخن شاعران و سخن پردازان در این نکته است که شعرا برای زیبایی کلام خود از مبالغه های دروغ استفاده می کردند. اما قرآن با تمام زیبایی و ظرافتی که در الفاظ و معانی قرآن وجود دارد از هرگونه تخیّل و استعارات خیالی و مبالغه دروغ خالی است. از این رو شاعران توانمندی به وسیله جاذبه قرآن به اسلام گرایش پیدا کردند.

یکی از قواعد فصاحت و بلاغت، دوری از زیادی الفاظ و رعایت اختصار در عین مفهوم بودن عبارات و بیان تمام مقصود است. در اصطلاح در یک کلام فصیح باید ایجاز مخل و اطناب ممل ترک شود. این قاعده در بسیاری از آیات قرآن وجود دارد. همانند آیه 44 سوره هود که ابن مقفع ادیب را به زانو در آورد و از معارضه با قرآن دست کشید.

از ویژگی های بارز ادبی قرآن، قاطعیت و صراحت آیات آن در عین ظرافت و لطافت عبارات است. صراحت لهجه در بیان حقیقت، برای شنوندگان دلنشین است و در مقابل، چند پهلو سخن گفتن، حکایت از ضعف و ناتوانی گوینده دارد. این قاطعیت در مباحث توحید و شرک، مبدء و معاد و . . . آشکارا وجود دارد.