آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از نامهاي روز قیامت «یوم الحسرة» است؛ چرا که اين روز براستى روز اندوه و حسرت شديد است، نه تنها براى بدكاران بلكه حتى براى نيكوكاران، زيرا وقتى پاداش هاى عظيم الهى را مى بينند تأسف مى خورند چرا بيشتر و بهتر كار نيك انجام نداده اند! البته اين گونه غم، نوعى كمال است و مايه ناراحتى و عذاب روحى نيست، بنابراين وجود آن در بهشت نيز مشكلى ندارد. به هر حال اگر حسرت در دنيا قابل جبران است در آنجا راهى براى جبران وجود ندارد و لذا بايد آن روز را روز حسرت واقعى و روز حسرت بزرگ ناميد.

اين نام كه تنها در يك آيه از قرآن مجيد آمده، تعبيرى است تكان دهنده از روز قيامت كه روز حسرت، تأسف و ندامت است. در آيه 39 سوره «مريم» مى فرمايد: «وَ اَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ اِذْ قُضِىَ الاَْمْرُ وَ هُمْ فى غَفْلَة وَ هُمْ لايُوْمِنُونَ»؛ (آنها را از روز حسرت بترسان، روزى كه همه چيز پايان مى يابد و حكم نهايى صادر مى شود و اين در حالى است كه آنها [هنوز] در غفلتند و ايمان نمى آورند). «حَسْرَة» از ماده «حَسْر» به گفته «مفردات» و «مقاييس اللغة» و جمعى ديگر از ارباب لغت به معناى آشكار كردن است و لذا «حَسَرْتُ عَنِ الذِراعِ» يعنى آستين را بالا زدم و دست خود را ظاهر كردم، سپس واژه حسرت به غم و اندوهى كه بر امور از دست رفته حاصل مى شود اطلاق شده، گويى جهل و ناآگاهى انسان نسبت به ضررهاى عملى كه انجام داده كنار مى رود و حقيقت آشكار مى گردد. اين در حالى است كه بعضى ديگر اصل آن را به معناى «عقب زدن» مى دانند؛ ولى مثلا هنگامى كه دريا عقب نشينى مى كند طبعاً سواحلى كه زير آب بود آشكار مى گردد يا هنگامى كه انسان آستين خود را عقب مى زند دست ها ظاهر مى شود، اين در حقيقت از لوازم معناى اوّل است.(1)
به هر حال اندوه، تأسف و ندامت از لوازم مفهوم آن است و روز قيامت براستى روز اندوه و ندامت و حسرت شديد است، نه تنها براى بدكاران؛ بلكه حتى براى نيكوكاران، زيرا وقتى پاداش هاى عظيم الهى را مى بينند تأسف مى خورند چرا بيشتر و بهتر كار نيك انجام نداده اند! اين مطلبى است كه جمعى از مفسّران به آن تصريح كرده اند(2) ولی فخررازی می گوید: تنها بدان هستند كه گرفتار حسرت مى شوند و براى اهل بهشت حسرتى نيست؛ چراكه در آنجا هيچ غم و اندوهى نمى تواند وجود داشته باشد.(3) ولى بايد گفت اين گونه غم، نوعى كمال است و مايه ناراحتى و عذاب روحى نيست، بنابراين وجود آن در بهشت نيز مشكلى ندارد.(دقت كنيد)
به هر حال اگر تأسف و حسرت در دنيا قابل جبران است در آنجا راهى براى جبران وجود ندارد و لذا بايد آن روز را روز حسرت واقعى و روز حسرت بزرگ ناميد. همين معنا در آيه 56 سوره زمر به شكل ديگرى آمده است كه مى فرمايد: «اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فى جَنْبِ اللهِ»؛ ([اين هشدارها و اخطارها به خاطر آن است كه مبادا] كسى روز قيامت بگويد واحسرتا! از كوتاهى هايى كه در اطاعت فرمان خدا كرده ام).(4)،(5)