در روايات اسلامى شرايط و صفاتى  براى قاضى لازم دانسته شده كه به «شرايط كمال» معروف است و در عهدنامه مالك اشتر به آنها اشاره شده است. افضليت، پرحوصله بودن، سعه صدر، عدم لجاجت، تسليم در برابر حق، طمع نداشتن، قناعت نكردن به بررسى سطحى، از همه محتاط تر بودن، پافشارى در تمسك به دليل، خسته نشدن از تكرار مراجعات شكايت كنندگان، شكيبایی، قاطعيت، فريب نخوردن از ستايش متملّقان و مكفى المؤونه بودن از بيت‌المال از شرائط مهم برای قاضی است.

امام علی(ع) در عهدنامه مالك اشتر گوشه ای از فرهنگ حاکم بر نظامات قضایی را روشن ساخته و می فرمایند: «از ميان مردم برجسته ترين افراد را براى قضاوت برگزين. از كسانى كه مراجعات پى در پى آنها را در تنگنا قرار نمی دهد و برخورد منافقان، آنان را به خشم و كج خلقى وا نمی دارد. هرگز در اشتباهاتش پافشارى نمى كند و هنگامى كه حق براى او روشن شود بازگشت به آن براى او آسان است. طمع را از دل بيرون كرده، و در فهم مطالب به اندك تحقيق اكتفا نمى كند. قاضى بايد در شبهات از همه محتاط تر و در تمسّك به دليل و حجّت از همه پافشارتر باشد و ...».

امام علی(ع) فرماندار خود را هنگام غضب از اقدام عجولانه باز مي دارد و مي فرمايد: «هرگز به هنگامى كه خشمگين مى شوى و راه چاره اى براى آن مى يابى به انجام اقدام خشن شتاب مكن [و تصميم ناگهانى مگير]». حضرت در تبیین علت این سخن می فرماید: «غضب، صاحبش را به هلاكت مى افكند و عيوبش را آشكار مى سازد». علاوه بر این می فرماید: «غضب، بد همنشينى است، عيوب انسان را آشكار مى سازد شر را نزديك و خير را دور مى كند».

امام علی(ع) در بخشی از عهدنامه مالک اشتر در بيان شرائط فرمانده لشكر می فرمايد: «فرمانده سپاهت را كسى قرار ده كه در نظر تو، به خدا و پيامبر و امامت از همه خيرخواه تر، پاك دل تر و عاقل تر باشد. [در امور غیر حیاتی] دير خشم گيرد و زود عذر پذيرد. كسى كه نسبت به ضعفا، مهربان و در برابر زورمندان، پرقدرت باشد، مشكلات او را از جا به در نبرد و ضعف، او را به زانو در نیاورد. از خاندان هاى صالح و خوش سابقه و داراى شخصيت، شجاعت، سخاوت و كَرَم باشد. زيرا آنها كانون كرامت و شاخه هاى نيكى و شايستگى هستند».

امام علی(ع) درباره عامل بقای حكومت ها می فرمايد: «برترين چيزى كه موجب روشنايى چشم زمامداران مى شود برقرارى عدالت در همه بلاد و آشكار شدن علاقه و محبّت رعايا به آنهاست كه جز با پاكى دل هاي شان [و برطرف شدن هرگونه سوء ظن به زمامداران] آشكار نمى شود». امام براى دوام و بقاى حكومت ها روى مسأله قدرت ظاهرى و تسلط نیروهای امنیتی بر مردم تكيه نمى كند؛ بلكه تمام تكيه اش بر دل هاى مردم و جنبه هاى عاطفى آنان است و راه جلب محبّت آنان را نيز به خوبى نشان مى دهد.

همكارى و همگامى با دانشمندان، آگاهان و متخصصان هر فن يكى از نكات مهمّ فرهنگ اسلامى حاكم بر نظامات اجرائى است. در عهدنامه مالك اشتر چنين آمده است: «با دانشمندان زياد به گفتگو بنشين، و با خردمندان بسيار بحث كن و درباره تثبيت امورى كه به وسيله آن وضع كشورت اصلاح مى شود و موجب قوام كار مردم در گذشته نيز بوده است گفتگو كن». از اين تعبير به خوبى استفاده مى شود كه زمامداران و حاكمان اسلامى بايد هميشه مشاوران يا گروه‌هاى متعدّدى از مشاوران براى مسائل مختلف سياسى و اجتماعى داشته باشند و بدون رايزنى با آنها هرگز در مسائل مهم تصميم گيرى نكنند.

قريش هنگامى كه متوجه شد اسلام به پيش مى رود، به مشورت پرداختند كه عهدنامه اى بين خود امضاء كنند كه از اين پس با بنى هاشم و بنى عبدالمطّلب رابطه ازدواج برقرار نكنند، همچنين نه چيزى به آنها بفروشند و نه از آنها بخرند. براى تحكيم اين پيمان و براى آنكه كسى از آن باز نگردد آن را در داخل خانه كعبه آويختند. پس از سه سال عهدنامه را موريانه از بين برد و افرادى كه از اين عمل زشت و غير انسانى به تنگ آمده بودند، در صدد لغو پيمان بر آمدند و آن را لغو كردند.

نمایندگان نجران از پیامبر(ص) درخواست کردند مقدار مالیات سالانه آنان در نامه ای نوشته شود و امنیت منطقه نجران از طرف پیامبر(ص) تضمین گردد. پیامبر در عهدنامه ای که در اوج عدالت و دادگستری و نشانه جاویدان رفتار عادلانه با اقلیت هاست، مالیاتی متعارف و معادل خمس و زکاتی که از مسلمانان گرفته می شد مقرر نمود و اعلام نمود که جان و مال و سرزمین ها و معابد اهالی نجران مشروط به خودداری از رباخواری محترم است.

شامیان پس از اغفال مردم عراق در جنگ صفین، صلح نامه ای را بر امام علی(ع) تحمیل نمودند که از این قرار بود: «اين صلح نامه ای است بین على بن ابى طالب و معاويه، كه ما تسليم حكم خدا و كتاب خدا هستيم و هرگاه دو حَكَم در قرآن حکمی در موضوع جنگ و صلح ما يافتند از آن پيروى مى كنيم در غیر این صورت به سنت پيامبر(ص) عمل مى كنیم». در ادامه دو لشكر متعد به امنیت و حفظ جان، مال، خانواده و قوم یکدیگر شدند.

پايبندي مسلمانان به پيمان هايشان، يکي از عوامل پيشرفت اسلام در قرن های نخستين بود، مانند قانون امان که همچون عهد نامه قطعی تلقی می شد. در فتح شهر سُهْرياج(سوریان)، مردم شهر از يک مسلمان امان خواستند و او به آنها امان داد، مردم دروازه را گشوده و از سپاه اسلام خواستند امان نامه را محترم بشمارند. آنها نیز چنين كردند و این کار اثر بسيار مطلوبى در جلب و جذب ساكنان شهر به سوى اسلام داشت. پیامبر(ص) می فرماید: «پایین مرتبه ترین مسلمان مى تواند تعهدى از سوى جمعيت بر عهده بگيرد».