همكارى و همگامى با دانشمندان، آگاهان و متخصصان هر فن يكى از نكات مهمّ فرهنگ اسلامى حاكم بر نظامات اجرائى است. در عهدنامه مالك اشتر چنين آمده است: «با دانشمندان زياد به گفتگو بنشين، و با خردمندان بسيار بحث كن و درباره تثبيت امورى كه به وسيله آن وضع كشورت اصلاح مى شود و موجب قوام كار مردم در گذشته نيز بوده است گفتگو كن». از اين تعبير به خوبى استفاده مى شود كه زمامداران و حاكمان اسلامى بايد هميشه مشاوران يا گروه‌هاى متعدّدى از مشاوران براى مسائل مختلف سياسى و اجتماعى داشته باشند و بدون رايزنى با آنها هرگز در مسائل مهم تصميم گيرى نكنند.

با وجود آن كه مفهوم واژه صدق روشن است، اما در تعريف آن، گفتگوهاى بسیاری در بين دانشمندان وجود دارد. بعضى صدق را به معنى مطابقت محتواى سخن با واقعيت ذكر كرده اند، اما برخى ديگر آن را مطابقت با تشخيص و اعتقاد گوينده مى دانند. در واقع  آنان در توضیح مفهوم صدق به آيه سوره «منافقون» استناد کردند. منافقان شهادت به رسالت پيامبر(ص) را، به گونه ایی ابراز مى کردند كه این شهادت، مطابق اعتقاد درونى ما است. لکن چون مطابق با واقع نبود، دروغگو بودند. بنابراين صدق و كذب در هر حال بر اساس تطابق با واقعيت ها مشخص مى شود.

امام على(ع) در مورد جایگاه عالم و جاهل می فرمایند: «جاهل كودك است، هر چند پير باشد و عالم بزرگ است هر چند جوان و كم سن و سال باشد»، همچنین می فرمایند: «اگر جاهل سكوت اختيار مى كرد هرگز اختلافى در ميان مردم نمى افتاد»، و نيز فرمودند: «دانشمندان، غريب هستند، چون جاهلان در ميان آنها فراوانند». و در جاى ديگر فرمود: «جاهل را نمى بينى، مگر در حال افراط يا تفريط». پيامبر گرامى(ص) نيز فرمودند: «يك فقيه دانشمند در برابر شيطان محكمتر از هزار عابد است».

روایات بسیاری در این باره وجود دارد. از جمله امام صادق(ع) مي ‌فرمايد: «علم را طلب كنيد و خود را به حلم زينت دهيد و براى كسانى كه به آنها علم مى آموزيد، متواضع باشيد و نيز براى كسانى كه از آنها علم مى گيريد، خاضع باشيد». در جای دیگر آن حضرت می فرماید: «دانش دوست مؤمن و بردبارى وزير و عقل امير لشكريان مؤمن است». اميرالمؤمنين(ع) فرمود: «دانشمند داراى سه علامت است: دانش، حلم، آرامش». در حديث ديگرى امام علی(ع) فرمود: «بى حوصلگى و غفلت در قلب عالم نمى باشد».

پیشرفت علوم طبیعی در غرب با برخورد و مخالفت کلیسا و رهبران آن روبرو شد؛ زیرا کلیسا این پیشرفت و بیداری را مانع تعلیمات خرافی و قدرت خود می دانست بنابراین این برخورد کلیسا باعث شد تا دانشمندان خیال کنند که مذهب باعث عقب ماندگی علمی و فکری و خشونت و کشتار و در کل مزاحم آزادی فکری و رفاه مادی و اقتصادی و ... شده است؛ ولی اگر این دانشمندان با مذهبی مثل اسلام برخورد مي كردند که دعوت به فکر و اندیشه می کند و آن را عبادت می شمارد قطعاً برداشت دیگری از دین داشتند.

زمینه های شکل گیری تمدن اسلامی عبارتند از: 1- جایگاه دانش و فراگیری علم، که در منابع اسلامی سفارش های اکیدی نسبت به آن شده است. 2- انتقال علوم و جذب دانشمندان از یونان که بیشترین علوم، غیر مستقیم و بصورت ترجمه به دست مسلمانان رسید. 3- نهضت ترجمه، که پس از فتوحات مسلمانان و فراغت از تدوین علوم اسلامی شکل گرفت، در واقع توجه به علوم و صنایعی بود که عمدتا در اختیار تمدن های غیر مسلمان قرار داشت. 4- تاسیس مراکز علمی مانند بیت الحکمة، نظامیه ها، و ...، یکی دیگر از عوامل شکل گیری تمدن اسلامی می باشد.

موجودات عالم هستی از دو حال خارج نیستند؛ یا وجودشان از خودشان است و یا از دیگرى. اگر خودش منشاء وجودی خودش باشد، واجب الوجود خواهد بود. امّا اگر هستى خود را از دیگرى گرفته باشد، موجود دوم یا وجودش از خودش بوده، یا از دیگری؟ اگر از خودش باشد که به مقصود رسیده ایم، در غیر این صورت، سؤال خود را تکرار مى کنیم، و... . هرگاه ما فوق این سلسله علت و معلول، علّت دیگری وجود نداشته باشد، ادّعاى دانشمندان الهى ثابت مى شود، در غیر این صورت به تسلسل مى انجامد که به شهادت عقل و وجدان باطل است.

با مطالعه جهان هستى در می یابیم که همه موجودات تحت یک برنامه و نظم اساسى قرار دارند. دانشمندان علوم طبیعى، به عنوان کاشف این اسرار، باید پیش از همه، به آن مبدأ قدرت، ایمان بیاورند، زیرا آنان مطالعه کنندگان و حل کنندگان مجهولات جهان هستى هستند، اما برخی از آنان همانند ساحل نشینانی که آب دریا را نشناخته اند، به خدا ایمان ندارند. در این میان بسیارى از دانشمندان علوم طبیعى، با کمال صراحت، اعتقاد خود را به خدا اعلام نموده اند، همانند: هرشل، دونالد هانرى پورتر، پاسکال و... .

ابوبکر با استناد به حدیثی که مدعی بود از پیامبر(ص) شنیده است، فاطمه(س) را از ارث محروم کرد. این حدیث که از قول پیامبر(ص) می گوید: «ما پیامبران ارثى از خود به یادگار نمى گذاریم»، از جهاتی قابل نقد است: 1- این حدیث با متن قرآن سازگار نیست. 2- روایت فوق، معارض با روایات دیگرى است که نشان مى دهد: ابوبکر تصمیم گرفت «فدک» را بازگرداند. 3- هدف اصلى از روایاتی مانند: «العُلَماءُ وَرَثَةُ الأَنْبِیاءِ»، این بوده که روشن سازند، سرمایه انبیاء، علم و دانش بوده، بى آن که نظر به اموال داشته باشد.

اسلام درباره تحصيل علم توصيه های فراوانی نموده و همگان را به فراگیری همه علوم مفید تشویق می نماید؛ نکته مهم اینست که در این توصیه ها هیچ قید زمانی، مکانی و یا جنسیتی لحاظ نشده است. به عنوان نمونه به دو حدیث از پيامبر اکرم(ص) اشاره می کنیم که فرمود: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةُ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ» و «اُطْلُب الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَىَّ اللَّحْدِ». بزرگترين نمودار ارزشی كه اسلام به علم مى دهد آن است كه پيامبر(ص) در زمانی كه همه هدفش بسيج توده مردم برای جهاد بود اعلام مى كند كه مركّب قلم دانشمندان از خون شهيدان برتر است.