اراده خداوند به امور محال که ذاتا ناشدنی هستند تعلق نمی گیرد. خلق نشدن چنین پدیده هایی نه از محدودیت قدرت خداوند که از محال بودن پدید آمدن خود آنهاست. خداوند خالق چنین سنگی و محیط و مسلط بر آن است و لازمه اینکه عاجز از حرکت دادنش باشد این است که در عین محیط بودنش، بر آن محیط بر آن نباشد و این اجتماع نقیضین است، که در فلسفه و علوم عقلی ثابت شده امری محال و ناشدنی است.

يكى از ابعاد شخصيّت انسان را مسائل ناشى از «وراثت» تشكيل مى دهد؛ تا آنجا كه بعضى، شخصيّت آدمى را در سه بعد «وراثت» و «محيط» و «تعليم و تربيت» خلاصه كرده اند. البتّه ما عوامل سازنده شخصيّت را اين چنين محدود نمى دانيم؛ ولى به هر حال، تأثير آن را به عنوان يك عامل مهم نمى توان انكار كرد. در قرآن و روايات نیز اشارات زيادى به اين معنى ديده مى شود.

هر انسانی بر مبنی فطرت، خود و جهان هستی را نیازمند خالقی نیرومند و جاودانه می بیند. ندای فطرت، ندایی پاک و سرشار از مهر و محبت است که با استحکام و منطق، فرمان اعتقاد به خدا را صادر می کند. البته شدّت و ضعف تأثیر فطرت، بستگی به شرایط محیط، تربیت و تبلیغات دارد. به عنوان مثال؛ اشخاص در هنگام قدرت هیچ توجهی به خدا ندارند اما در تنگنای شکست و ناتوانی با رغبت به این مبدء مقدس توجه می کنند.

عادات، امور متغیّر و ناپایدارى هستند که داراى اسبابى مانند: اوضاع اقتصادى، وضع جغرافیایى و... مى باشند. این عوامل نه تنها در همه جا یکسان نیستند، بلکه گاهى اختلافات بسیار مهمّى در آنها دیده مى شود. امّا امور فطرى که از سرچشمه پایدار و تغییرناپذیر الهامات روحى و فطرى سر چشمه می گیرد، گذشت زمان و اختلاف ملل، تغییرات اندکی در آن ایجاد می کند. گاهی مسائلى از قبیل محیط، تربیت و تبلیغات فاسد سبب کم رنگ شدن و یا از بین رفتن فطرت می شود، لکن با تغییر عوامل ذکر شده، فطرت اثربخش خواهد بود.

قرآن به صراحت، سعه وجودی خداوند و بودن او در هر مکان را بیان می کند و کسى که چنین شأنى دارد، نمى تواند جسم یا حلول کننده در محلّى باشد؛ چون جسم احتياج به مکان دارد و با وجودش در مکانى، مکان ديگر از او خالى است درحالي که خدا به همه جا محيط و بر همه چيز داناست. اگر خداوند جسم بود، بايد همانند ساير اجسام و شبيه آن ها و مرکب از اجزا، و ظاهرش غير باطنش بود و در انتها اگر خداوند جسم بود چرا ديده ها او را ادراک نمي کنند؟!

آموزه ها واعتقادات دینی قابل تحمیل نیستند، زیرا دین سلسله ای از باورهای قلبى است كه اجبار در آن راه ندارد. برای اعتقاد به دین، چاره ای جز استدلال و تعقل نیست؛ لذا در جامعه اسلامی راه «حقیقت جویی» برای همه باز است. ضمن اینکه برای درک حقیقت می توان تحقیق کرد بدون اینکه تغییر دین داد. بازگشت از اسلام هم مادامی که از سوی شخص بیان نشده، حکم «ارتداد» را در پی ندارد. اما اگر این چنین شخصی عقاید جدید خود را علنی کند، جامعه اسلامی تعامل دیگری با او خواهد داشت. چرا كه اين عمل نوعی «اخلال و تضعیف» جامعه اسلامى است.

برخی نكات سازنده‏ى این داستان عبارتند از:1- شکستن سدّ تقلید و جدا شدن از هم رنگى با محیط فاسد. 2- هجرت از محیط هاى آلوده. 3- جواز تقیّه. 4- عدم تفاوت در میان انسان ها در مسیر اللّه. 5- امدادهاى شگفت آور الهى به هنگام بروز بحران ها. 6- ضرورت پاکى تغذیه حتى در سخت ترین شرائط. 7- لزوم تکیه بر مشیت خدا، و استمداد از لطف او و گفتن ان شاء اللّه در کارها. 8- لزوم بحث منطقى در برخورد با مخالفان. 9- امکان معاد جسمانى. 10- جوانى همان رعایت اصول جوانمردى است.

مردمان شبه جزیره عربستان پیش از اسلام از زوایای گوناگون، در وضعیت بسیار ناگواری به سر می بردند و دچار عقاید انحرافی، انحطاطات اخلاقی، جنگ و خونریزی داخلی و شرایط بد اقتصادی بودند. قرآن نیز با تأیید این وضعیت ناگوار، آنها را مردمی توصیف می کند که در گمراهی آشکار به سر می بردند. با لحاظ کردن همه این جوانب بسیار بعید به نظر می رسد که شخصی معمولی و بی سواد – و لو قوی در فکر و اراده – از میان این محیط پیدا شود که بدون اتصال به غیب و وحی بتواند بنیان گزار دانش و فضیلتهای اخلاقی گردد.

«مُحْيط» از مادّه «احاطه» به معناى در برگرفتن است و بر دو گونه است: يكى در اجسام، مانند ديوارهايى كه گرداگرد مكانى را گرفته  که به آن «حائط» مى گويند، و ديگر احاطه معنوى، به معناى حفظ و نگاهبانى، يا به معناى اطلاع و آگاهى.

بعضى گفته اند: منظور از آیه «وَاللهُ مِنْ وَرَائِهِمْ مُّحِيطٌ» احاطه علمى خداوند بر اعمال است. بعضى احاطه او را از نظر قدرت ذكر كرده اند؛ یعنی همه در قبضه قدرت اويند. بعضى نيز احاطه علمى و قدرتى، هر دو را ذكر كرده اند. ولى آيه مفهومى وسيع تر از اينها دارد كه احاطه وجودى خداوند را نيز شامل مى شود. البتّه اين احاطه به معناى احاطه ظرف و مظروف یا كل و جزء نیست، بلكه احاطه در اينجا همان احاطه قيّوميت است. يعنى او وجودى است مستقل و باقى موجودات همه وابسته به او و قائم به اويند.