خداوند از بيان سرگذشت «اصحاب کهف» سه هدف داشته است: 1. حمایت خدا از مؤمنین واقعی؛ اگر کسی برای خدا قیام کند، خدا هرگز او را تنها نمی گذارد. 2. قدرت خداوند؛ مدت خواب «اصحاب کهف» و نحوه نگهداری آنها در غار که موجب فساد و پوسیدگی بدن و لباس آنها نشد همگی نشان از قدرت خداوند دارد. 3. معاد باوری؛ همان طور که بیدار شدن «اصحاب کهف» بعد از 309 سال ممکن است، زنده شده مردگان در قیامت هم امکان دارد.

«قرآن» درباره تعداد «اصحاب کهف» صریحا اظهار نظر نکرده است، بلکه سه قول را بیان کرده: سه نفر و پنج نفر و هفت نفر؛ «قرآن» از ميان سه نظريّه مذكور، قول اوّل و دوم را صريحا ردّ كرده؛ امّا نظريّه سوم را صريحاً ردّ نكرده؛ بلكه با لحن قبول و موافقت آميز بيان نموده، كه نشان مى دهد نظريّه حقّ همان نظريّه سوم است.

بعد از بيدار شدنِ «اصحاب کهف» از خواب طولانی، آنها بر سر مدت زمان خواب بحث و گفتگو كردند؛ امّا با توجّه به فايده نداشتن آن و نبودن راهى براى اثبات آن و دور شدن از هدف اصلى، از مشاجره دست كشيده، علم آن را تنها از ناحيه خداوند دانستند و اين درس بزرگى است براى همه كسانى كه در مسائل پوچ و جزئى اختلاف مى كنند و بر نظريّه خود پافشارى مى كنند و گاه اختلافشان به درگيرى منتهى مى شود.

«اصحاب کهف» بعد از بیدار شدن به فکر تهیه غذا افتادند «تلبیخا» که بزرگ آنها بود برای تهيه غذا به شهر رفت، هنگام خريد نان و تحويل سكّه به نانوا مورد سوء ظنّ نانوا قرار گرفت كه نكند گنجي پيدا كرده به ناچار او را نزد حاكم شهر برد. در آنجا هم تأكيد كرد كه گنجي پيدا نكرده است. سپس از داشتن خانه در شهر خبر داد. سلطان و بزرگان شهر به همراه او به در خانه ای رفتند که پیرمرد محاسن سفیدی در آن ساكن بود. آنجا بود كه همگی متوجه شدند او تلبیخا وزیر دقیانوس و جد بزرگ آن پیرمرد است.

در برخى از قرآن ها كلمه «وَ لْيَتَلَطَّفْ» را كمي درشت و برجسته نوشته اند تا به عنوان کلمه وسط قرآن معلوم باشد. در اينكه معناي اين كلمه چيست؟ دو معنا را مرحوم طبرسی بيان كرده است: 1. آهسته و بی سر و صدا رفت و آمد کردن. 2. چانه نزدن و معامله را راحت انجام دادن. به هر حال، كلمه وسط قرآن همانند آيات قبل و بعد آن، پيام لطف و محبّت و دوستى و صفا مى دهد.

در پاسخ به اينكه چگونه مي شود انسان هائي بدون آب و غذا سيصد و نه سال زنده بمانند؟ بايد دو نكته را يادآور شد: 1. اين كار هر چند از نظر ما انسان ها كه علم و قدرت محدود و كمي داريم كارى حيرت آور و غير ممكن است؛ امّا از زاويه علم و قدرت خداوند امرى سهل و آسان است. 2. هر چه فعاليّت دستگاه هاى بدن آرام تر و ضعيف تر شود نياز بدن به آب و غذا كمتر و كمتر خواهد شد و اگر فعاليّت بدن به حدّاقل ممكن برسد و هيچ يك از اعضاى بدن جز دستگاه تنفس و قلب كار نكند همان ذخيره غذايى موجود در بدن پاسخگوى نياز 309 سال خواهد بود.

درباره علت طولاني شدن خواب «اصحاب كهف» سه هدف بیان شده است: 1. شناخت علم و قدرت خداوند. 2. شناخت معاد و رفع شبهات مربوط به آن. 3. درک نصرت و یاری خداوند.

امام علي(ع) داستان «اصحاب کهف» را اين طور نقل كرده اند: «در شهر اقسوس پادشاه عادلی بود که با فوتش بین فرزندانش اختلاف افتاد و یکی از سلاطین جبار حمله كرد و آنجا را تصرف كرد و کاخي با شکوهی ساخت و برای خود شش وزیر انتخاب نمود که یکی از آنها تلبیخا بود. کم کم پادشاه خود را خدا نامید؛ اما ترس پادشاه از رسيدن خبر دشمن به پشت دروازه هاي شهر تلبیخا را از خواب بيدار كرد و ديگر وزرا نيز با او هم عقيده شده عليه پادشاه قيام كردند. بعد از اطلاع پادشاه، آنها فرار كرده به همراه چوپاني به غاري پناه برده، سالها به خواب رفتند ...».

«روايت» در ظاهر خبر از مرگ «اصحاب كهف» و «قرآن» خبر از به خواب رفتن آنها مي دهد. براي رفع اختلاف مي توان گفت: بر طبق آيه 42 سوره «زمر» كه خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى كند، و روح كسانى را كه نمرده اند نيز به هنگام خواب مى گيرد، روح انسان در هنگام خواب قبض می شود؛ ولی نه به صورت کامل؛ بلكه قبض بخشى از روح كه با خواب تناسب دارد؛ چراكه خواب برادر مرگ است.

خداوند نسبت به «اصحاب كهف» مراقبت هاي ويژه اي انجام داده كه عبارتند از: 1. تابيدن آفتاب طوري بود كه فقط دهانه غار را مى گرفت و شعاع آن به داخل غار نمى افتاد، تا باعث پوسيدن بدنها و لباسهايشان نشود. 2. گرچه دهانه غار تنگ بود امّا فضاى داخل آن وسيع و بزرگ بود، و محلّ كافى و هواى لازم براى هفت نفر وجود داشت. 3. نوع خوابيدن آنها و حالت چشمها و صورت اصحاب كهف باعث شده بود كه هيچ انسان و حيوان و جانداري جرأت نزديك شدن به آنها را نداشته باشد؛ چون دچار رعب و وحشت شديدي مي شد.