اولا: یکی از لوازم و ویژگی های نظام احسن، وجود تفاوت در استعداد و توانایی ها و ظاهر مخلوقات است. اگر انسان ها همانند بودند، هرگز زندگی اجتماعی که کمال محسوب می شود، ادامه نمی یافت و مشکلات عدیده ای را در پی داشت. چرا که افراد انسان باهم يك درخت بزرگ و بارور را تشكيل مى ‏دهند كه هر دسته بلكه هر فردى رسالت خاصى در اين پيكر بزرگ بر عهده دارد، و متناسب‏ آن دارای ویژگی هایی است.
ثانیا: در ميان افراد بشر يك سلسله تفاوتهاى مصنوعى نیز وجود دارد كه یا نتيجه مظالم و «ستمگرى» بعضى از انسانها نسبت به بعض ديگر است، یا حاصل «سبک زندگی» انسان و نحوه تعامل او با طبیعت و سایر انسان ها است. مسلما اين تفاوت ها را به حساب دستگاه آفرينش نمى ‏توان گذارد.
ثالثا: هیچکدام از تفاوتهای طبیعی، مانع رشد و کمال نمی گردند. در قیامت نیز بر اساس توانایی انسانها حکم خواهد شد. از دید قرآن آنچه سعادت ابدی را در پی دارد تقوا و عمل صالح می باشد و آنچه به اقتضای حکمت الهی سبب فضیلت و برتری برخی از افراد شده، وسیله امتحان است و مسئولیّت ایشان را سنگین تر خواهد کرد.

عدل درباره خدا معانی ای گسترده در سه حوزه موزون بودن آفرینش، عدالت در قانون گذاری و عدالت در حوزه جزا دارد. فضل الهی نیز به معنای نعمت ها و مواهبی است که به بندگان داده می شود؛ فضل الهی تنها مربوط به مؤمنین و خداترسان است در حالی که عدل الهی برای همه افراد یکسان اجرا می شود. از آنجا که فضل الهی به خاطر سخاوتمندی خدا شامل حال آن بندگان می شود کسی حق اعتراض ندارد که چرا از فضل خدا بی نصیب مانده است.

زرق و برق اين جهان تنها از دور بسيار دل انگيز و دل رباست؛ امّا از نزدیک بسيار كوچك و گاه نگران كننده است. به عنوان مثال انسان با مشاهده زندگى شاهان گمان مى کند که جهان به كام آنهاست اما در واقع ایشان برخی از مواهب مانند امنيت، آزادی و فراغت بال را از دست داده اند لذا امام علی(ع) در این رابطه می فرماید: «شنيدن دنیا مهمتر از ديدن آن است، به عكس آخرت که ديدنش بسيار برتر از شنيدنش مى باشد».

تقویت پایه های ایمان و یقین، مخصوصاً توجه به اين نكته كه خداوند براى رعايت و تأمين مصالح عباد، حوادثى مى آفريند كه اسرار و منافعش پوشيده است، روح شكيبايى را در انسان پرورش مى دهد. همچنین توجه به اين نكته كه دنيا، دار حوادث و مشكلات است و رسيدن به هيچ موهبتى از مواهب مادى و معنوى، بدون عبور از موانع گوناگون امكان پذير نيست، عزم و اراده انسان را بر صبر و شكيبايى در مقابل مشكلات محكم تر مى سازد و ... .

امام علی(ع) در بیان انگیزه های «بخشش» می فرمایند: «كسى كه يقين به پاداش و عوض داشته باشد در بخشش، سخاوت به خرج مى دهد». انسان همواره به دنبال جلب منفعت و دفع ضرر است، و در همين راستا از مواهبى كه در اختيار دارد براى رسيدن به امور مهمترى هزينه می كند. قرآن نیز در تجارت معنوى از همين لفظ استفاده كرده و مى فرمايد: «هر چيزى در راه خدا انفاق كنيد، عوضِ آن را مى دهد و او بهترين روزى دهندگان است»، از سویی پیامبر(ص) نيز تاكيد دارند كه دادن صدقه، مال انسان را افزون مى كند.

امام علی(ع) درباره اثر سوء «تواضع» در برابر ثروتمندان می فرماید: «كسى كه در برابر ثروتمندى به علّت ثروتش تواضع كند، دو سوم دين خود را از دست داده است». در واقع تواضع در برابر این افراد موجب ذلت تواضع كننده و طغيان ثروتمند می شود تا آنجا كه گويى ديگران را روزى خوار خود می شمارد، که متأسفانه اين رذيله اخلاقى در افراد بسيارى ديده مى شود؛ اما نبايد احترام ثروتمندان مؤمن و صالح را به سبب خدماتشان به نيازمندان و جامعه، مصداق اين حديث دانست؛ چراكه اين كار فضيلت و اداى حقى نسبت به آنهاست.

بنابر آیات 36 تا 40 سوره ص، خداوند پنج موهبت به او اعطا کرده بود؛ 1- تسخیر بادها به عنوان یک مرکب راهوار. 2- تسخیر موجودات سرکش و استخدام آنها در کارهاى مثبت. 3- مهار کردن گروهى از نیروهاى مخرب. 4- اختیارات گسترده در اعطا و یا منع از مواهب به دیگران. 5-  مقامات معنوى که خدا در سایه شایستگى های سلیمان(ع) به ایشان مرحمت کرده بود.

مهم ترین شرایطى که براى امام ذکر شده عبارتند از: 1- امام باید همانند پیامبر داراى مقام عصمت یعنى مصونیّت از «گناه» و «اشتباه» باشد؛ 2- امام  باید از تمام اصول و فروع دین، از ظاهر و باطن قرآن، از سنّت پیامبر و هر چه مربوط به اسلام است به طور کامل آگاه باشد؛ 3- امام  باید شجاع ترین افراد جامعه اسلامى باشد؛ 4- امام باید دلبسته به مواهب دنیا نباشد؛ 5- امام باید خُلق و خوى جذّابى داشته باشد.

علم در تمام اشكال افتخار است؛ قرآن در این رابطه می فرماید: «ما به داود و سليمان، دانشى عظيم داديم؛ و آنان گفتند: ستايش مخصوص خداوندى است كه ما را بر بسيارى از بندگان مؤمنش برترى بخشيد. و گفت: زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده و به یقین؛ این فضیلت آشکارى است». در واقع با وجود مواهب بسیار بر آن انبیاء، خداوند نخست از نعمت علم سخن مى گويد، و آنان نيز به همين دليل خدا را سپاس گفتند كه خداوند آنها را بر بسيارى از بندگان اش برترى بخشيده است. اين تعبيرات حاكى از مقام علم در تمامى ابعاد آن است.

در سوره «الرّحمن» حدّاقل به دوازده قسمت از نعمت هاى مادى بهشت اشاره شده است. مسلّماً نعمت هاى بهشتى منحصر به نعمت هاى مادّى نيست و نعمت هاى روحانى و معنوى فراوانى نيز دارد؛ اصولا چگونه مي شود خداوند اين همه نعمت هاى متنوع مادى براى ارضاى جسم انسان فراهم سازد؛ ولى براى روح او نعمت ها و مواهب شايسته اي فراهم نسازد؟ منتهى نعمت هاى روحانى چون تنها با رسيدن و درك كردن آن، احساس مى شود شرح زيادى در قرآن براى آن نشده و تعبيرات سربسته اي در اين زمينه ديده مى شود كه گوياى عمق و عظمت اين نعمت هاست.